Алтай улус озогы jажыккан кöп саба байрамдарын ундыырга jеде берген öй болгон. Карын ойгор кöгÿстÿ каргандарыстыҥ шылтузында ундылган ла ундылып барааткан байрамдарыс ойто ойгонып ла орныктырып келген.
Калганчы jылдарда орныктырылган албатылык чÿм-jаҥду байрамдарыс — Чага байрам, Jажыл бÿр, Сары бÿр.
Алтай калыктыҥ jебрен öйлöрдöҥ бери jаҥдап келген чÿм-jаҥы — эне jерин байлап бажыратаны. Эне jер — ээлÿ, ого бажырып, алканып, Алтай-Кудайынаҥ болуш сурап jÿрген кижи jакшы jÿрер, jÿрÿми jакшы болор. Бистиҥ алтай улустыҥ jаҥдаган jаҥы сÿреен тереҥ учурлу, байлу, ойгор кöрÿм-шÿÿлтелÿ. Ажу-боочыларда, аржан-кутук сууларда jалама (кыйра) буулаары, Алтайын алкаары, кöдÿрери каныста. Эмдиги jаш ÿйе билбезине салдырып, чÿм-jаҥдарысты керекке албайт. Ол jÿрÿмде керектÿ, тузалу болорын сананбай да тургандары бар.
Тагылдарга чыгып мÿргÿÿри — кижи öзöк-буурыла мÿргÿп, Кудайына баштанып турганы болор. Кудайыҥа канай баштанарыҥ, андый ла каруу болор. Оныҥ учун, керек кижиниҥ мÿргÿп айдынганында болор.
Кажы ла кижи айыл-jуртында от-очокту. От-очогы ажыра кижи Кудайыла тудушталат. Оныҥ учун от-очогына бажырып салган курсакты тагылдарга апарып салар.
Мÿргÿÿлге балдарды апарар керек, ол jаштаҥ ала ару кÿÿндÿ, ак санаалу бала болор. Jÿрÿминде капшай бойын табынар, jайалтазы капшай ачылар, шыралап, бедиренип баспас, кандый да болзо jолы кööни, ачык болор. Кудайы курчуулап алып jÿрер, jаман-jакшыны ылгап билер, кара ла акты аайлап jÿрер бала болор. Оныҥ учун бистиҥ келетен jÿрÿмис, сагыжыс, ижемjибис, jедимис болотон балдарысты jединип, Кудайдыҥ курчуузына кирерге, мÿргÿÿлдерге апарар керек.
Тагылга — деп сöстиҥ учуры такыганы болор. Тагылдарда чадыр айылдар тудулган, бу чадырда тагылгага барарга, улустар jуулыжып, белетенет. Келген улустар тепшиге экелген алтай аш-курсактарынаҥ кичиктеҥ салар: бир тепшиге — эт, уча, тöш; экинчизине ле ÿчинчизине келген улустардыҥ аш-курсактарын эжерлеп салар. Тепши-табактарды курсак салардаҥ озо аластап ийер. Алтай jердиҥ Ээзине ару, артабаган тепшиге курсакты саларын ундыбас керек.
Кажы ла кижи бойыныҥ алдынаҥ бала-барказыныҥ адын адап, jалама буулаар. Jалама тöрт öҥдÿ болор: эҥ озо буулаар jалама ак öҥдÿ; кижи акту, ару санаазыла ак-jарыкта jÿрÿп, Кудайына баштанат. Сары jалама Алтайдыҥ сындарын, ыйыктарын, шибеелери, корумдарын алкап буулат. Кöк jалама öрö турган Кöк Jайаанга баштанадыс, аржан-кутук сууларыс, кöлдöрис кайнап-бырлап агып jатсын, албатызын эмдезин, быйаны jетсин деп алканадыс. Jажыл jаламала Алтайыстыҥ öзÿми jакшы болзын, бала-барка билимге барзын, чындыктыҥ jолына чыксын деп алканадыс, суранадыс. Jаламаларды буулаардаҥ озо jаламаны сыймай тудуп суранар, алканар, оноҥ jаламаны буулаар.
Тагылга jууктап келзе, эжиги болор. Башкараачы алкышчы кижи белетеген отты камызып, саҥга арчынды быладып, аш-курсакты салар. Алтай jерге алканып, бажырып суранар. Алтай jеристи эбиреде ээлÿ ыйыктарды адап суранар.
Ээлÿ jаан ыйыктардыҥ адын адап, ончо калыктыҥ, тынар-тындуныҥ адынаҥ сÿтти ÿрÿстеп алканза jакшы.
Орто-ортозында «Чööк. Кайракан!» деп айтса, ончо отурган улус — эр киндиктÿлери тöбöзин сыймап, эпши улус тулуҥын сыймап бажырар. Эки-ÿч эр киндиктÿ кижи алкаган кийнинеҥ ончо келген улус jалбырап кÿйген отты аш-курсакла кÿндÿлер.
Азыйда калыгыс jыл чыктыс дежип чагалайтан, саҥ салып алканатан. Jылу jаскы кÿндер келип, Jер эне jажарып турган öйдö калык-jон тагылга барып, саҥ салып алканып, ак сÿдин чачып, мÿргÿÿр болгон. Мыны «Jажыл бÿрдиҥ тагылы» деп айдып jат. Jажыл бÿрдиҥ байрамы — Jер эне jажарзын, öлöҥ jакшы öссин, мал-аш jакшы тойынзын, албаты jакшы jатсын деп суранган чÿм- jаҥ болор.
Кÿÿк айдыҥ 18 кÿнинде, 8.30 саат эртен тура, Чамалда Барантал öзöктö Jажыл Бÿр байрамныҥ мÿргÿÿлине кычырып турубыс.
С.М. Майманакова белетеген
