АЛТАЙЫСТА – КОЙУ КАРЛУ КОЙОН JЫЛ …

2023 jыл алтай jылтоолошло Койон jылга келижет. Алтай калык кумран чактардаҥ бери аҥылу, jаан учурлу керектерин Айдыҥ jаҥызында öткӱретен. Кышкы öткӱш (солнцестояние) кышкы куран айдыҥ 21-чи кӱнинде – Ай эскиде башталып, ойто Ай jаҥырганча, 8 кӱнге улалар. Бу кӱндерде Ай кöрӱнбес. Оны «Кышкы куран ай карыгып jат» деп, öбöкöлöрис айдып салган. Бу сегис кӱнниҥ тӱштери jылдыҥ эҥ кыска тӱштери болот.

Чаган айдыҥ 2-чи кӱнинеҥ ала 5-чи кӱнине jетире бистиҥ планета сӱреен тӱрген Кӱнге jууктап öдöт. Бу öйдö Jер кöлöткöзиле  Айды бöктöп ийет. Ай jокко тӱндер сӱреен караҥуй болгонынаҥ улам, «Ай карыгып jат» деп айтканы бу.

КОЙОН JЫЛ

— Телекейдиҥ ӱстинде,

Тегеликтиҥ ичинде

Тöртинчи jыл не jыл?

Тöртинчизи кандый jыл?

— Койу карлу Койон jыл,

Jаан карлу jайык jыл.

Койон калыыр jеҥилчек,

Койон качан да чеп-чек.

Кар алдында – топтонок,

Кар ӱстинде – койонок.

Койон, койон, койонокты

Кар тереҥи сӱӱндирер.

Тал корбозы эмди кайда

Татузынып jиирим деер.

Тамаштары jып-jымжак,

Тардаҥдажы jеп-jеҥил …

Койон jылда чыккан бала

Койондый омок болор,

Койондый ару болор.

Койон jылда чыккандар,

Каралашпай jӱрӱгер.

Ажузы jаан jӱрӱмди

Айткылашпай öдӱгер.

Эзендей Тоюшев

Алтай элдиҥ jарлу бичиичизи Борис Укачинниҥ «Он эки jыл керегинде айдылган сöс» деп бичигинеҥ алынган Койон jыл керегинде ӱзӱк балдарга солун, jилбилӱ болор деп иженедибис.

КОЙОН JЫЛДЫҤ АЙДЫНГАНЫ

— Уккур узун кулактарлу Койонды канайып билбейтен эдигер. Кыш кыjырап тӱшкенде, апагаш карга тӱҥей болодым, агараҥ эдип аралда jӱредим. Jемидим jердеҥ öскöн тал эди. Jай келгежин – мен jайга тӱҥей. Кӱс келгежин – мен кӱске тӱҥей. Бат, мынайып, мен бойымды-бойым кöрӱп jӱредим. Алтайдыҥ ар-бӱткени меге килеп ле болужып jат. Мен – чекчил Койонок. Оныҥ да учун мен омок. Ончо аҥдардыҥ ортодо, айдары jоктоҥ мен jымжак … Тодот-тодот-тодот!..

         …Jымжак jыл деп мактагар мени, jылга кирген Туулай эдим. Мактанат деп, калак, макаркабагар. Мен сӱӱйдим jайымды, jайым jышты ла аралды, тöҥöзöктöрди ле талдарды, калыҥ ла апагаш карды. Апагаш Койон jыл эдим. Алкышту мен, амыр мен. Jылбырт эдип öдö конорым. Jымжак кылыкту Койон эдим. Кожоҥдогор, мактагар: «Мен, мен, Койонок. Мен, мен, Койонок».

Кыш башталган. Тереҥ, чындык, соок кыш …

           Кыштыҥ jурамалы алтай прозалык чӱмдемелдерде.

М.В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада   Кычырарыныҥ тӧс jеринде (Центр чтения) иштеп турган библиотекарь Яргакова Марина Михайловнала jарлу алтай бичиичилердиҥ кыш керегинде jурамалдарын  чӱмдемелдеринеҥ таап, сӱрекей солун иш  бӱдӱрген.  Оныҥ jайаандык ижиле кычыраачыларды таныштырадыс.

«Кыш башталган. Тереҥ, чындык, соок кыш. Тӧгӧриктиҥ ичи туйук кара. Эбире ак тымык. Ыҥ-шыҥ. Бу тунгак тымыкты jаҥыс ла кандый бир малдыҥ киштегени бузар. Ол эмезе коҥконыҥ ыраак табыжы кардыҥ ӧзӧгинеҥ каа-jаа угулып калар. Оноҥ ойто ло ыҥ-шыҥ… Кар, кар, кайда ла кар. Теҥери боромтык кардаҥ турган немедий».

Борис Укачин «Кыш башталып турарда»

«Тӱниле кар jааган. Jака jерде турган кичинек городтыҥ оромдоры оноҥ улам кандый да тапчы болуп калгандый билдирет. Таҥ алдында турала, оныҥ ончо оромдорын ла бурылчыктарын кӱреп ле jалмап турган кижи бар эмес. Анчада ла оныҥ оок бурылчактары кандый да тереҥ ле чичке траншейлер ошкош. Тротуарла удура келип jаткан кижиниҥ чаканагы сениҥ чаканагыҥа тийип, бу соок кейде оныҥ тыныжы сениҥ jӱзиҥди jылыдып ла jалмай согуп ӧдӧр».

                                                    Борис Укачин «Калыҥ кардыҥ ортозында»

«Эмди мен катап ла баштапкы карды аjыктап турум. Теҥеридеҥ айланып тӱшкен миллиард тоолу кичинек карлар араайын-араайын каткырыжып тургандый. Олордыҥ каткызынаҥ эбире оноҥ тымык, оноҥ токыналу болуп тургандый билдирет. Оок карлар, тоҥдок jерге тӱшкенине сӱӱнгилеп тургандый, араай секиргилеп турат. Мен баштапкы карды аjыктап, кӧп jылдар кайра бичиген ӱлгеримди катап ла араайын кычырып турум…»

Лазарь Кокышев «Jӱс письмо»

«Тӧртӧн градустаҥ бийик сооктор, бӱдӱн-jарым аршын кар. Штакетниктердиҥ jӱк ле баштары кӧрӱнип jат. Кичинек jабызак турачактарды кар чек базырып салган. Олордыҥ jаҥыс jабынтылары ла трубалалары кӧрӱнип jат. Тураларга барган jолдор туннельдер ошкош. Эки jанында ак стенелер. Кар ак, ап-ару. Город кышкыда jараш. Калыҥ ак кар ончозын jабып салар. Балкашту оромдорды, jантык чедендерди, jакпак тураларды».

Аржан Адаров «Ӧлӱмниҥ чаҥкыр кужы»

«Jердиҥ ӱсти текши ак. Кыш деп немениҥ келгени бу. Кайдаар ла кӧрзӧ, кӧп-кӧбӱ кар. Jердиҥ ӱстинде кечеги ле саргарып, кугарып турган агаш-таш, ар-бӱткен бӱгӱн тыны чыгала, уйуктап, тымып калган немедий. Та не де jылыйып калгандый, та не де коркушту, коркушту ырап калгандый. Арана тӧжӧгинеҥ турала кӧрзӧ, оттыҥ ордында кар кажайып jатты. Эжиктиҥ, чадырдыҥ jыртыгынаҥ иргелерде кар сӱӱрейе-сӱӱрейе тӱжӱп калган jаткылайт. Кыш келген эмтир».

Сергей Манитов «Арана»

«Кече ле карарып jаткан узун jолдордо, элбек jалаҥдарда, бийик кырларда, семис аттардыҥ jалмажы ошкош, болчок тӧстӧктӧрдӧ ак кар кажайта jаап салтыр. Эбиреде ар-бӱткен кажайып, кемниҥ де колы-буды тийбеген ак кебистий, ару, элбек jадат. Кече-башкӱн ле кунукчылду кугарып турган бийик кырларды бӱгӱн тӱниле та кандый да кезер баатыр сӱӱрейте, кажайта jандап салгандый. Туралардыҥ алты jанында эки jаан двор, тошту теҥистиҥ оосторын ачып алган карган ак айулары чылап, кара эжиктери ачык тургулайт. Ачу – корон кыштыҥ келгени, байла, бу».

Сергей Манитов «Аш кылгада»

«Григорий Иванович ап-апагаш карды кыjырада базып, ишке баратты… Баштапкы кар Jаш-Тура каланыҥ балкашту оромдорын, карара ышталган тураларын, jайрадылган чӧп-сӱреелерин, бастыра кир-торын агарта бӱркеп, аруталта jажырып койды. Бу карла кожо улус та jаҥырып, jаранып калган. Jаҥыс ла Бий суу ол ло бойы кап-кара. А Оносто эмди база кар болор. Турачак, мастерской, кажаан айыл, отургыскан агаштар ончозы ак карда. Туулар-ак карда, jаҥыс ла абакай Кадын агара тумантып, кап-кара тӱби jок болор».

Jыбаш Каинчин «Ӱстибисте-Ӱч Сӱмер»

«Ак jуурканын бӱркенип, соок тыныжын тартынып алган Карасуу деп кобыныҥ оозында кышту кӧрӱнет. Кырутып калган болчок тураныҥ трубазынаҥ чыккан ыш соок кейди чике ӧрӱмдеп, теҥериге сайылып калгандый билдирет. Ӧткӧн тӱндеги шуурган чеден-кажаанды айландыра кӱртеп салган. Турлудаҥ ыраак jок тегерик састыҥ тожы кӱнниҥ чогына кӱскӱдий jалтырайт».

Борис Канарин «Jеткерге экелген ис»

«Алтай jурттардыҥ кӧгӧлтирим карлу кыштары меге jажына jуук, кару. Кӧӧ мениҥ тӧрӧл jуртым… Бӱгӱн бу бала jеримле катап ла барадырым. Кар jаайт, Чолушпа суудаҥ туман кӧдӱрилет. Туман да айла апагаш: торт ло анда суу эмес, сӱт кайнап агып jаткандый. Ак Чолушпа деп калас адабаган инее».

Караҥ Кошев “Кӧк бука”

«Чӧйӧ-ӧ, чӧйӧ-ӧ кар тӱжет. Чӧкӧмӧлдӱ-ӱ келип саалакка илинет. Баштапкы кар, бастыра тыптымык. Шалырт, шалырт, шалырт… Кем де аралла араайын ӧҥӧлӧйт, ак тымыкты буза базат. Чӧйӧ-ӧ, чӧйӧ-ӧ кар сейилет, чылазынду-у jеҥил чырбагалга конот».

Александр Ередеев «Шимирттӱ базыт»

«Кышкы кар шургын-шулмус. Бий. Эбире ончо немени менчиркенеелген, бойы ла баш билинип jаап, кӧртӱктеп jадар. Ӧткӱре кӧп jаай бергенде, кижи де чаптыксанып, тындулар торт чаксырай бергилеер».

Сурайа Сартакова «Кар»

Бӱкти Натали Япышева белетеген

Алкыштар

Бел-Ажу jурттыҥ, ак-кöбöк сööктӱ Енчинов Артем Боронбой уулыныҥ алкыштарын оноҥ арыгызын jарлап турус.

Jакшылар.

Jакшылажарыс jаантайын болзын,

Аржан-кутугыстаҥ амзаганыстый болзын.

Jакарып айтканды угарга jакшы,

Jакалу кийимди кийерге jакшы.

Jакшы эткениҥ Кудайды ойгозор,

Меҥдебес салымныҥ ырызын ойгозор.

Jаман кылыгыҥ эрликке торгылар,

Jажына сени ченеп кинчектеер.

Jети-Каан jылдыска учурлай алкыш

Jети-Кааныска алкыжыс jетсин,

Талдама jакшыла бай болзын.

Бийик jедимдӱ jаражай болуп,

Jеткил байлыгы сайрап турзын.

Сӱрлӱ jараш чöрчöгин jайап,

Кай кеберлӱ jыргалын jайазын.

Jедим берер учурлу болзын,

Jеткил байлык сӱӱнчи берзин.

Jеткилди сӱӱген Jети-Кааныс,

Бийик jедимдер сыйлап берзин.

Керектӱ jолыска бисти баштап,

Алкыш канатту адын берзин.

Jедими jеткил Jети-Кааныс,

Jайалта сыйлаар бай болзын.

Ончо jеткилди Алтайга jайзын,

Jилбиркектерис кöптöп öссин.

БАЙЛУ АК-ТУРУГА АЛКЫШ

Ак öҥди сӱӱп, ак тонын кийген,

Чактарга Ак-Туру ак ару турзын.

Öбöкöс алкаган байлу Ак-Туру,

Алкышту тыныжын Алтайга jайзын.

Чактардыҥ ийдези öзӱмге тартсын,

Артабас чыҥдыйды Ак-Туру ээлезин.

Ак малын откорып буурайганча jажаган,

Öбöкö угысты ӱйелер улалтсын.

Айлар айланып аайга баштазын,

Jылдар бажы öзӱмге баштазын.

Чындыкты кöргöн байлу Ак-Туру,

Алтайдыҥ ийдезин бирликке баштазын.

Ак-Айас алдында буудактар чечилзин,

Учурлу таштарыс тöрöлиске jанзын.

Ак-Туру Алтайыс öзӱмге тартсын,

Тöрöлине кару албаты öскӱрзин.

Jайымды сӱӱген Ак-Туру ийдези,

Шылырууш чаазынныҥ камаанын ыраатсын.

Ак-ару jаркыны омок сыйлазын,

Эл-jонын сӱӱп, jеткилди сыйлазын.

Учуры jылыйбас öбöкö энчизи,

Чакылу чакылар Алтайды öҥжӱтсин.

Jебрентик öйлöрди эзеткен Ак-Туру,

Базынчыкты ырадып Курайды öҥжӱтсин.

Ады öчпöс Ак-Туруга мӱргӱп,

Очок сайын ойгорлор чыдазын.

Öчпöс Очоктыҥ курчуузы тартсын,

Ӱзӱлбес салымду шулмустар jажазын.