Калыгыныҥ тӱӱкизин билип јӱрген ойгор кӧгӱстӱ Иженер Чапыев деп ӧрӧкӧн мынайда айткан эди: «Алтай улустыҥ сӧӧктӧргӧ бӧлингени учына јетире шиҥделбеген. Јебрен ӧйдӧҥ ала кӧп тоолу шиҥжӱчилер алтайларды бӧлӱктеп, јӱзӱн башка адап койгон. Ол бӧлӱктер «сӧӧктӧр» деп адалып калган. Је… улус бӱдӱмиле де, тилдериле де, мӱргӱӱлиле де башкаланбаган. …Кылык-јаҥы да, тӧрӧгӧндӧр аайынча ла јаштары аайынча адайтаны, байлайтаны – ончозы тӱҥей…» XVIII-XIX чактарада бистиҥ ӧбӧкӧлӧрис бойлорын телеҥит, ойрот деп адайтан. Олор бир канча бӧлӱктерге бӧлинген. Алтайдыҥ кырларында јаткандары алтай-телеҥит деп адалган. Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш јанында јаткан эл-јон – тӧӧлӧстӧр лӧ кӧбӧктӧр бойын Алтын-Кӧлдиҥ телеҥиттери деп адаган. (XX чактыҥ бажында олор алтайлар деп аданып баштаган).Чӧл Алтайда (эмди ол јер Алтай край деп адалат), Том-Тура (эмдиги Томск кала) ла Аба-Тура (эмдиги Новокузнецк кала) јаар јерлерде јаткандары ак-телеҥиттер болгон. Эмди ле олор бойлорын «телеуттар» деп айдыжат. 1897 јылда бу эл-јонды сӧӧктӧри аайынча тоолоордо, эҥ кӧп улусту беш сӧӧк аҥылана берген. Ол тодош, тӧӧлӧс, майман, иркит ле кыпчак сӧӧктӧр болгон. Кажы ла сӧӧктӧ бойыныҥ тӧзи – кудайы, јайыгы, байлу ӧзӱми, туузы, тындузы, таҥмазы бар. Тӧс – мӱргӱп, алкыш-быйан сурап јӱрген кудайлары, байаналары, анайда ок аҥдап-куштап азыранып јаткан тайгалары, кырлары, ыйыктары. Тӧстиҥ учуры сӱреен јаан. Тӧзиҥди тоозоҥ, салымыҥла јӱрериҥ деп, озодо јаандарыс айдып салган. Салымды Эне-Јайаан беретен. Оныҥ учун кажы ла кижи бойыныҥ тӧзин адап билер учурлу. Тӧс кижиниҥ тынын, курчузын оору-јоболдоҥ, анчада ла јеткердеҥ корулап јат. Тӧстиҥ ээзи – сӧӧктиҥ тазылы, јӱрӱм берер кудайы. Ӧбӧкӧлӧристиҥ кӧрӱмиле, сӧӧктиҥ тӧзи кижини, тындуларды ла ӧзӱмдерди јер ӱстине јайап, олордыҥ тынын корулап јат. Кижи оору-јоболго бастырза, ачу-коронго тӱшсе, байлу кырыныҥ эдегине келип, су-кадыгын орныктырып, кӧксин токынадып алар аргалу. Ол туунаҥ чыккан кутуктар, карасулар кижини эмдеер-томдоор ийделӱ. Бу суулар ончо арбӱткенге, кижиге тын берет. Кажы ла кижи байлу туузыныҥ агаш-тажын ӱретпеске, кестирбеске албаданар јаҥду. Анайда ок сӧӧгиниҥ байлу туузынаҥ улус талкан-јарма эдер баспак сурап алат. Сӧӧктиҥ улузы байлу кырына тоомјызын кӧргӱзерге, Јажыл-Бӱрде ле Сары-Бӱрде оны кӱндӱлеп јат. Оны «Алтай кӧдӱргени», «Алтайдыҥ тӧзин такыганы», «Алтайга мӱргӱӱл ӧткӱргени» деп айдар. Алтай кӧдӱрген мӱргӱӱлдерде кажы ла сӧӧктиҥ байаназы, байлу туузы, атту-чуулу адаӧбӧкӧзи – ончозы алкыштарда айдылып јат. Байлу (бай) деген сӧстиҥ учуры јаан. Оны «баалу», «агару», «байланар јер» деп оҥдоор керек. Канча-канча сӧӧктӧрдиҥ тӧзи – кудайы тӱҥей (бир) болор аргалу эмезе бир ле сӧӧк канча-канча тӧстӱ болор. Шиҥжӱчилердиҥ ижин кычырганда, Бай-Ӱлген – тодош, майман, кергил, кыпчак, мундус, очы, тогус, тоҥжон, саал, чапты сӧӧктӧрдиҥ кудайы. Ӱлгенди иркит ле сойоҥноҥ ӧскӧ ончо алдтайлар кӧдӱрип јат. Бай-Ӱлген – ол Курбустан кудай. Курбустанды Ӱч Курбустан, Јайаачы (Јайуучы), Кудай, Буркан деп, база айдадыс. Соојыҥла, От-Ээзи бойын ӱч бӧлӱкке бӧлиген болтыр. Бойыныҥ јаркынынаҥ ла јалбыжынаҥ Кӱн-Курбустанды јайаган. Ээчиде – Ай-Курбустанды. Ол бир келтейиле јарыдып, экинчизиле соодып, кӧлӧткӧлӧзин деп. Калганчыда, Јер-Курбустанды бойыныҥ когынаҥ ла тордозынаҥ (тордо – сарју кайылтканда, тӱбинде артатан тор) јайаган. Оны Кӱн јарытканда, ӧзӱмдер ӧзӧтӧн учурлу. Кӱн тыҥ изиткенде, Ай бойыныҥ кӧлӧткӧзиле ӧзӱмдерди кӱйбезин деп кӧлӧткӧлӧӧр, серӱӱндеер. (М.А. Толбинаныҥ јууп алганынаҥ) Алтай алкыштарда Ӱлген – «ӧрӧ турган Кудай», «ак айас», «кӱкӱртчи», «јалкынчы», «кӱйгекчи», «ӱч одынды кӱйдӱрип берген, ӱч очокты кадап берген», «айды-кӱнди јайаган» деп адалат. Јажыл-Каан (ол јажыл ӧзӱмдӱ Алтай-Кудай) – иркит, меркит, мӱркӱт, сойоҥ, коболы, комдош, јети-сары, байлагас, чагандык, каал сӧӧктӧрдиҥ кудайы. Кумандылар Чажы-Каан деп айдар. Айдарда, Чажы-Каан (Јажыл-Каан) – тӱндӱк алтайлардыҥ да байаназы. Јажыл-Каан – Ӱлгенниҥ уулы, «ару тӧс» деп айдадыс, теҥеринеҥ јааш јаадырып, ӧзӱмдер ӧскӱрип јат, јаман, быјар немени јалкынла јыга согуп јат. Е.И. Каруновскаяныҥ јетиргениле, Јажыл-Каан – Кӧк-Мӧҥкӱ кудайдыҥ кызы. Кӧкӧ-Мӧҥкӧ (эмезе Кӧк-Мӧҥкӱ деп айдадыс. КӧкМӧҥкӱ – Бай-Ӱлгенниҥ уулы. Алтай улус кудайды Теҥери эмезе Кӧк деп база айдып јат) – иркит, сойоҥ, коболы, меркит, ара, модор, ӱлӱп, ӧлӱк, тӧрбӧт сӧӧктӧрдиҥ. Каршыт («Каршит – Ӱлгенниҥ уулы» деп, А.В. Анохин темдектеген) – майман, тодош, кергил, тоҥжоон, чапты, ӱлӱп, јабыр сӧӧктӱлердиҥ. Бакты-Каан (Пагдыг-Каан, Абыган. Бакты-Каан – Ӱлгенниҥ уулы, ару тӧс) – тӧӧлӧс, алмат, кӧбӧк, јӱс, табыска сӧӧктӧрдиҥ. Бура-Каан («Пура-Кан – Ӱлгенниҥ уулы» деп, А.В. Анохин темдектеген) – шор, јӱстердиҥ. Пырча-Каан («Бурча-Кан – Ӱлгенниҥ уулы» деп, А.В. Анохин темдектеген) – чапты, комдош ло кӱзендердиҥ. Кара-Куш (Мӱркӱт), («Кара-Куш – Ӱлгенниҥ уулы» деп, А.В. Анохин темдектеген) – комдош, тогус, чагат – ӧскӧ дӧ тӱндӱк алтайлардыҥ, анайда оок мундус сӧӧктӱлер кӧдӱретен тӧс. Каным («Эр-Каным – Ӱлгенниҥ уулы» деп, А.В. Анохин темдектеген) – кумандылар, чалкандулар, тубалар кӧдӱретен тӧс. Тумат-Теҥери – тумат, богускан сӧӧктӧрдиҥ кудайы. Јайык – мӱргӱӱр эдим. Кам јаҥла болзо, јайык алу аҥдардыҥ терезинеҥ эдилип јат. Темдектезе, койон јайык, агас јайык, сарас јайык, јоонмойын јайыктар бар. Айдарда, бу аҥдарды алтайлар байлап јӱрген. Буркан јаҥда јайык ак ла сары сыйса бӧстӧрдиҥ тилбектеринеҥ эдилет. Ончо алтайлар јайыктарын айылдыҥ тӧрине илет. Ол кижини јаманнаҥ корулаар ийде-кӱчтӱ деп бодолот. Таҥма – Јебреннеҥ бери таҥманы аттардыҥ белине, байканына темдек эдип, кызу темирле ӧртӧп тургузатан. Бийлер-сайыттар (чиновниктер), јайзаҥдар окылу бичиктерге сӧӧгиниҥ таҥмазын тургузатан. З.Т. Тырысованыҥ айтканыла, сӧӧктиҥ аҥы, кужы, агажы оныҥ тазыл-тамырына ийде берет. Темдектезе, куш Теҥери-Јайаачынаҥ От-ийде-кӱч тӱжӱрет, аҥ ортон алтайдаҥ – Јер-Эненеҥ Суу-ийде тӱжӱрер јаҥду, агаш кичинек алтайдаҥ (тӧмӧнги алтай, божогон улустыҥ сӱнези јӱрер јер) Јер-ийде тӱжӱрет (А.В. Анохин темдектейт). Кезик карындаш сӧӧктӧрдиҥ байлу агаштары, аҥдары ла куштары тӱҥей болор. Је кезик сӧӧктӧрдӧ бойыныҥ ла байлу аҥы ла кужы, агажы бар. Олорды билип, баалап јӱрер керек; ӧлтӱрерге, ӱзерге, кезерге ле сындырарга јарабас. Темдектезе, иркит кижини агаш ӧштӱлердеҥ корулаган деп соојыҥ бар («Иркит» деп бажалыкты кӧрӱгер). Байлу тындузы кижини кандый бир тӱбектеҥ корып, курчу берип јат деп, јаандарыс айдып салган. Алтай улус анчада ла койонды байлап, «Кудайдыҥ сӱӱген тындузы» дежетен. Кеп куучынла, кӧбӧк сӧӧктӱ кижи арка-ташта јӱреле, койонныҥ куу бажын табарда, ого ырыс келген болтыр. Ырысты јылыйтпаска, ол куу башты кемге де кӧргӱспей, чеберлеп, сугуп салатан эрјине эмтир. Андый эрјинелӱ кижиниҥ бала-барказы су-кадык јӱрер, кӧп мал-ашту, ӱйедеҥ ӱйеге бай улус болор. Ӧбӧкӧлӧрис бир кижинеҥ таркаган улусты бир укту тӧрӧӧндӧр деп айткан. Бир ук-сӧӧктӱ јииттерге јурт тӧзӧӧргӧ јарабас. Сӧӧги јаҥыс улус тӧрӧгӧн болбозо до, алыжарга база јарабас. Тӧрӧгӧн улус алышканда, улус олорды јаман керек эткен муҥду улус деп шоодот. Андый учуралды ӧбӧкӧлӧрис сӧӧктиҥ чолозына кийдирген. Темдектезе, кыпчактарды сӧккӧн чечен сӧс. Бу байды алтай калык «канатту» сӧстӧриле мынайда керелеген: Угы јаҥыс алышпас, Сӱнелери бирикпес. Сӧӧги јаҥыс алышпас, Бала-барказы ӧҥжибес.
Тоҥжон
Тоҥжондорды Алтай ичинде башка-башка адап јат: тоҥжаан, тоҥшан, тоҥужан. Олордыҥ карындаш сӧӧктӧри: јети-сары, тогус, кӧжӧӧ, ӱлӱп, јарык. База бир јетирӱле, тоҥжондор кумандылардаҥ таркап, суу-тоҥжондорго, туу-тоҥжондорго ло чарлызактарга бӧлинет. Суу-тоҥжондор Бий сууныҥ јарадында јаткан, туу-тоҥжондор Кадын келтейинде јуртаган.
Кеп куучынла, јуулу-чакту ӧйдӧ моҥол укту Батый-каанга олјолоткон эмдиги алтайлардыҥ ӧбӧкӧлӧриниҥ кезиги Јайыкка ( Јайык – Урал) да јеткен болтыр. Тоҥжондордыҥ отогынаҥ ӱч карындаш шыралап јӱреле, иркит сӧӧктӱ кижиге туштаган. Ол ӧрӧкӧн уулдарга айдыптыр: «Бистиҥ тӧрӧлис кӱнчыгышта – ак-чаҥкыр Алтайда». Оноҥ ло уулдар Алтайын бедиреп баскан. Учында олор Майма-Чаргычакка једеле, ӱч башка барган: эҥ јааны Аба-Јыш барып, кузуктап азыранган. Оноҥ таркагандар тоҥужан сӧӧктӱ тубалар болуп калган. Ортоны Оймон ичи јаар ууланган. Анда аш ӧскӱрип, аргалу-чакту јада берген. Кичинеги Јайлагуш-Кадрин деп јаан тайгаларды кӧстӧп барган. Ол бу алтайга келеле, аргалу-чакту јадарым ба деп, темдек бедиреген. Оныҥ билгениле, темдек мындый болгон: оро казала, тобрагын ойто кайра урар. Тобрак орого толбозо, бу јерге јадарга келген эл-јон ач-тӱреҥи јадынду болор. Тобрак ороноҥ ажа берзе, аргалу-чакту јада берер. Ол уул ороны казала, тобрагын кайра уруп ийерде, оро ажына берген. Мындый айалганы кӧрӧлӧ, уул Јайлагуш деп алтайга јурт тӧзӧгӧн, арбынду мал-аш азырап, аҥдап-куштап јаткан. Онойып тоҥжондор Алтай ичине таркаган.
База бир кеп куучынла, бир кижиниҥ балдары јаантайын божоп калатан. Учында ӱйи божоп каларда, кабайда јаш балазы арткан. Ол кижи оттыҥ айагында кӱлге балазын кӧмӱп, јылулап чыдаткан. Ол баланаҥ чыккан улус тоҥжон сӧӧктӱ боло берген. Кеп куучынла, Кӧк-Туу Адыган (Ада-Каан) баатырдыҥ ӱйи болгон. Бир катап Адыган Бабырган уулына ачынган эмтир. Ол ок-јаазыла уулын адып јадарда, энези, Кӧк-Туу, кыр болуп кубулала, уулын бӧктӧп ийген. Оны кӧрӧлӧ, адалууулду ачу-коронго бастырып, эки башка сала берген. Адыган ӱйин јоктоп, Бабырган энезин санап јӱреле, база кырлар болуп, кыймык јок тура берген дежет..
Аргымак
(тӱӱкилик куучын)
Арыкпай јайзаҥныҥ јаҥыс уулы, Бойкош, јуу-чак болордо, Казах јерине олјого барган. Ол јараш дезе, јараш та, јарындуга туттурбас уул болгон. Оны ойрот баатыр дежип, казахтардыҥ јаан бийи кӱйӱ эдип аларга сананган. Ол кача бербезин деп, оныҥ кийнинеҥ каруулчыктар јӱрген. Бир кӱн Бойкош сууга барыптыр. Сууны сузуп јадала кӧрзӧ, сууны тӧмӧн малдыҥ богы агып келген. Лаптап кӧрзӧ, ол сегис кырлу бок эмтир. Бу тегин аттыҥ эмес, аргымактыҥ богы деп таныйла, Бойкош сӱӱнип кожоҥдогон:
Аргымактыҥ богы деп,
Мыны кемиҥ таныйтан?
Арыкпай-таајы (таајы – орустап принц) уулы деп,
Мени кемиҥ таныйтан?
Эрјинениҥ богы деп,
Бокты кемиҥ таныйтан?
Эркиндӱ (эркин – јайым) јайзаҥ уулы деп,
Бойкошты кемиҥ таныйтан?
Мынайда кожоҥдоп турарда, кожо суу алып барган бала сурады:
– Бок тудала, бодоп неге сӱӱнип туруҥ?
– Аргымактыҥ богын таныйла, Алтайымды санап кожоҥдодым. Ол бала казах бийге ончозын тӧкпӧй-чачпай куучындап берген. Мыны уккан казахтар аргымакты табарга умзанып, бар-јок малын јуудырган. Бойкош ончо малды эбирип келзе, аргымакка тӱҥей мал јок болтыр.
– Кайда сениҥ аргымагыҥ? – деп, казахтар ӧчӧп баштаган.
– Бу јаан сууныҥ бажында јурт бар. Андагы малдаҥ барып кӧрӧр керек – деп, Бойкош айтты. Чын да, сууныҥ бажында база кулга келген эмеген-ӧбӧгӧн эки карганак јуртаптыр. Олордо, таакылу јабага ошкош, колыбуды кыскачак бир јаман кула айгыр болгон. Бойкош оны кӧргӧн лӧ бойынча, аргымак бу эмтир деп таныган. Кула айгырды казахтар кӧрӧлӧ, ичтери селеҥдежип каткырышкан. Айгырга Бойкошты миндиреле, ары-бери јелдир, кӧргӧйис дешкен. Айгыр јелип-јелбей, кӱӱн-кӱч јогынаҥ тапыл-тупыл эдип јелип турарда, казахтар Бойкошты камчылап, «Бу аргымак эмес, кодырлу јабага турбай» дежип электеп, ӧчӧгилеп турды.
– Бӱтпей турган болзогор, атты ээртейле, эки кап кумак артындыраар. Меге бир бууш тал чыбык беригер. Казахтар уулдыҥ айтканыла эттилер. Аргымактыҥ эди изип, колтыгынаҥ ак кӧбӱк агып келерде, Бойкош эки каптыҥ кулактарын кезе чапкан бойынча, тал чыбыкла аттыҥ јалмажына сокты. Аргымак, канадын јайып ийгендий, шуҥып ийди. Бойкош дезе сӱӱнип кожоҥдоды:
Кускун таҥма куркулдап,
Куу тебедим дебезин.
Кулугур казах мактанып,
Мени туттым дебезин.
Каргаа таҥма каркылдап,
Кас теберим дебезин.
Казах таҥма калактап,
Бойкошты туттым
дебезин.
Казахтар калактажып, Бойкошты једип тударга, бир кӱндӱк јерге сӱрӱшкен, је аргымакка једишпеген. Алтайына јууктап, Бойкош кожоҥдогон:
Тарбагатайдыҥ талайын
Кечпезегим – ол кечсин.
Талбак бӧрӱктӱ казахка
Јӱрбезегим – ол јӱрзин.
Тӧрбӧтӧйдиҥ талайын
Кечпезегим – ол кечсин.
Телбек бӧрӱктӱ казахка
Јӱрбезегим – ол јӱрзин…
Аргымай јайзаҥныҥ отто турган кӱлер казаны кенейте кӱлӱрей берди. Ӧрӧкӧн алаҥ кайкап, маҥзаарып айтты:
– Кӱлер казан кӱлӱрезе, аргымак маҥтайтан деп уккам. Олјого барган уулым аргымакты таныйтан. Ол келип јаткан эмес пе? Аргымакты токтодып болбозыс. Ат ӱстинде уулды аҥтара тартып алар тегеек(тегеек – балык тудар илмек, орустап багор) белетегер. Урукчы (урук – ат тудар илмек) кижи атты уруктаар, чалмачылар – чалмадаар. Токтоду јогынаҥ ал-тайгалар ажып, эди-каны изиген аргымакты улус чалмадап-уруктап болбогон. Ат ӱстинде уулды бир карганак тегеектеп алган. Кӧрӧр болзо, уулдыҥ ӧлгӧни-тирӱзи билдирбес. Улус оны кийиске салала јайкаарда, энделген санаазы ордына кирип, мынайда айткан:
– Эрчиштиҥ (Иртыш) суузын кечеримде, ол јанында кара бее киштеген. Ол аргымактыҥ энези ошкош. Оноҥ ло билинбей калдым. Аргымак анаҥ ары барып јадала, Кан-Јабаганга токтогон, оныҥ учун ол јер койго-малга кин-алтай дежет. Каракол ло Кайырлык ӧзӧктӧрдӧ аҥданган, оныҥ учун бу јерлер салкындак. Чуйга једеле силкинген, оныҥ учун ол јер борјоҥду (борјоҥду јер – кујур ,той балкажы тусту јер) .
Карындаш сӧӧктӧри: јети-сары, тогус, кӧжӧӧ, ӱлӱп, јарык.
Тоҥжондордыҥ тӧзи (кудайы) – Бай-Ӱлген, Каршыт.
Јайыгы (байаназы) – эрјине-ат, аргымак.
Байлу тындузы — ат.
Байлу тайгазы – Манјӱректиҥ јанында Кӧк-Туу (КӧкКайа), (кезик улус Суу-Каан дежер) деп кыр (орустап Синюха).
Байлу агажы — мöш.
Таҥмазы – саракай, кулја, отык, тоскуур.
Тоҥжондорло чечеркеп маргышканда, олорды мынайда сӧгӧтӧн-шоодотон:
Ару деп, тошко конгон,
Јараш деп, торко эдинген,
Јеҥил деп, ӧкпӧ азыктанган,
Јылу деп, чӧбрӧ одынданган тоҥжондор.
Тоҥ кышкыда той эдип,
Торбоктыҥ бажын сӱрӱжип,
Боом ашкан тоҥжондор.
Тоҥжон кижи кыназыла балык кармактаган. (кына – кижиниҥ кыймазында јӱрер курт)
Тоҥжон, тоҥжон «торт» эткен,
Тогус айак кӧчӧ ичкен,
Тойынбаган ийт-тоҥжон.
С.М. Майманакова
Тузаланган бичимелдер
«Тазыл-тамырыс, угы-тöзис» деп јуунтынаҥ
