(Бажы — ЧВ.- №34.-
29.08. 2024 j.)
Поэт Кайсын Кулиев «Кажы ла калыктыҥ, керек дезе, аргазы jок ас та калыктыҥ тили — ол кайкалду ла куулгазынду телекей» — деп, СССР-диҥ наукалар Академиязыныҥ тил jанынаҥ сессиязында чын темдектеген. — Кажы ла калыктыҥ тили кыска ӧйгӧ берилген эмес. Эртен кандый бир тил jоголып калары керегинде бистиҥ кажыбыс та сананбас учурлу. Бис ӧлӱп каларыс, а тилибис артып калар…».
«Бистиҥ тил jокту, эш-неме болбос» — деп сананган улусты неме эдип билбес, бойын да, ӧскӧ дӧ jонныҥ культуразын керексибес улус деп айдарга келижет. Сен бойыҥныҥ энеҥди ле бойыҥныҥ адаҥды оҥдобой турган болзоҥ, ӧскӧ ада-энелерге кару ла jалакай болорыҥа иженетени кӱч.
Кандый ла культура, ол тоодо тилдиҥ jаранары ла байыыры, эл-jонныҥ бой-бойын оҥдошконынаҥ, наjылык ла нак айалгадаҥ jаан камаанду. Бистиҥ алтай jонныҥ ортозында бир jарабас ла келишпес эрмек бар. Оны база jажырбас керек. Темдектезе, каа-jаа улус мынаар Jоло-Кайрылыкта отурала, эмезе Куладыда jадала, Шашакманныҥ улузын эмеш башкалап та отурза табы. «Jаан-Четтиҥ крестӱлери» — бу сӧстӧр ыраак кӧрбӧс улустыҥ эрмеги. Ол эмезе jаҥыс «jаан айылдыҥ» ичинде — бӱгӱнги Туулу Алтайда jуртап ла иштеп, бир учурлу керек бӱдӱрип jадала, «сен jыштыҥ тубазы», «а сен куманды, чалканду» деген каа-jаа эрмектер меге jарабай, эт-jӱрегимди эрейт.
Кажы ла jердиҥ тили бой-бойыла колынып, бирлик ле байлык тил тӧзӧп jат. «Уй» да, «ийнек» те деп айдар ла бичиир керек. Анда бир де jаман jок. Экинурда «быса» деп айтпай, «бозу» деп турган болзо, «быса» деп айткан кижиге каткырбай, оны оҥдоорго кичеенер керек. Анайда ок «айран» да де, «чеген» де де — орды jаҥыс. Бу ок ӧйдӧ «ондо», «анда» да деп айтканынаҥ ӱрелип калар неме jок. Бир сӧстӧ эмезе бир немеде канча ла кире кӧп учур бар болзо, онызы тилдиҥ ээлгирин ле байлыгын керелейт.
Мыныла колбой ол ок 1869 jылда кепке базылган баштапкы алтай грамматиканы алза, оныҥ тӧзӧлгӧзинде байат тил салылган. Jе бу ок ӧйдӧ тӱштӱк те Алтайдыҥ: Оҥдой, Кан-Оозы ла Шабалин аймактардыҥ тилдериниҥ чулу алтай сӧстӧри анда база ас эмес. Jе бӱгӱнги бичилип турган тилистиҥ тӧзӧлгӧзине тӱштӱк Алтайдыҥ тили кирет. Бу тилге, мен бодозом, jӱс jыл мынаҥ озо до тузаланган кӧп тоолу сӧстӧр чаптыгын jетирбес. Онойдо ок jаҥы ӧйлӧ кожо табылган jаҥы да сӧстӧрдӧҥ мойнобос керек.
Беш кижи кандый бир бичикти кычырза, кажызы ла оныҥ кандый бир jанына аҥылу аjару эдер. Оныҥ учун баштапкы алтай грамматикада меге эҥ солун неме — анда салынган сӧзлик болды. Алтай ла орус та тилдиҥ, анайда ок орус ла алтай да тилдиҥ — эки jаан эмес сӧзликтеринде бӱгӱн бис тузаланбай, айтпай турган, jе тузалангадый сӧстӧр сӱрекей арбынду. Оны ачып, каа-jаа сӧстӧрин кӧрӧлик. Темдектезе, аист деп куш алтайлап кара-чилен болуптыр. Оноҥ ары ачалык: «Ангел смерти — алдачы» — бу сӧс тегин куучын эрмекте бӱгӱн тузаланылбазы jарт. Jе кееркедим литературага ол сӱрекей керектӱ. Ол эмезе, басня — тапкыр — учуры бӱгӱнге де келижип jат. Белка — тийиҥ, чырбык. Бу эки сӧс бисте эмди де бар. Jе ол ок тийиҥди сакыл да деп база айдатан эмтир.
Вдохновение — эбел, кӱмӱрел; веселый — ойынчы, ачык-jарык, сӱгӱнчилӱ; взаймы — ӧдӱшке, тӧлӱге, jелее, соҥго. Мында jелее деген сӧс солун. Возноситься — ӧксӱ, ӧктӱ, кӧдӱрил; воскресать — тирил, тириле берди; вразумлять — ойгорт, ойлондыр; время — кем, ӧй, тӱш, чак, тем; вестник — элчи; вестовой — jарчы; герой — баатыр, кезер, алып; голубь — кӱӱле, когорчын; граница — кыйу, данник — албаты, албан. (Албаты деген сӧсти «албан» деген сӧслӧ колбулу болор деп, мен ӱлгерлеримниҥ бирӱзинде серенген болгом. Ол, мен бодозом, эмди чын болорго jат. Оныҥ учун бу бичижимде албаты деп сӧсти ӧнӧтийин калык, эл-jон деген сӧстӧрлӧ солыдым. Jе онызы кажы ла кижиниҥ ле бичиичиниҥ бойында туру).
Баштапкы грамматиканыҥ сӧзлигин оноҥ ары база эмеш ачып кӧрӧлик. Нениҥ учун дезе, оныҥ сӧстӧрин бистиҥ эмдиги элбек кычыраачы билбес. Бисте бӱгӱн андый сок jаҥыс грамматика бар. Ол — эрjине, эҥ керектӱ ле ээрлӱ аттаҥ да баалу бичик эмди Туулу Алтайдыҥ история, тил ле литератураны шиҥдейтен институдыныҥ архивинде jадып jат. Оныҥ бу сӧзлигин бичиир литературада ла ол тоодо «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте, радиодо элбеде тузаланарга jаҥы сӧзлик чыгарза, аjаруга алар керек деп, шӱӱлтемди угузып турум. Анайда ок бистиҥ кычыраачылар «Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка» деп, 1884 jылда кепке базылган jилбӱлӱ бичиктиҥ сӧстӧрин база билбес. Кычыраачылардаҥ болгой, бис, литераторлор ло бичиичилер, бойлорыс та ого аjару этпей jадыбыс.
Jе бат: дача деп сӧсти бис бӱгӱн ол ло бойынча артырып jадыс. А оны энчим jер деп кӧчӱргенин мен оҥдоп ло jӧпсинип jадым. Эмезе движение деп сӧсти алыгар. Ол бу сӧзликте кыймык, чайбу деп кӧчӱрилген. Оны кыймыгу да деп айдарга келижип jат. Достопочтенный — кӱндӱлӱ, достохвальный — мактулу, душа — сӱне, тын, jула (бу сӧстӧрдиҥ кажызын ла кандый айалгада канайда тузаланарын билери ле оҥдооры ӧскӧ сурак), завещание — кереес, кереес сӧс, иноплеменник — jат, jат кижи, тушман, калина — балан, карась — jазы, клюква — торбос, кольцо — jӱстӱк, курбе, кормчий — соҥчы, красивый — jараш (бис эмди jаҥыс ла мынайда тузаланып jадыбыс), а сылу, кӧркӱлӱ, чырайлу, кубатылу дегенин билбей де jадыбыс.
Грамматиканыҥ бу сӧзлигинде солун ла бӱгӱнги де кӱндерге тузалу сӧстӧр сӱрекей кӧп. Оныҥ учун бойыныҥ тилин, оныҥ байлыгын тыҥдаарга амадаган кажы ла кижи оныҥ бӱктериле «как куру» ӧдӱп болбос. Темдектезе, наследник дегенин орынчы, ордына арткан деп оҥдойтоны ла jӱрӱмде тузаланатаны керектӱ эмес пе? Наследство — энчи, ӱп; насечка (украшение седла) — чийме, чийӱ; начальник — бий; народ (нация) — эл, калык; государство — jурт, общество — jон, ӧмӧлик, кал; несчастный, горемыка — муҥду («муҥду келин, мусту айак» — деген табышкакту кеп сӧс бар). Эмди оҥдоп турар болзо, ол ырызы jок келин дегени болуптыр ине.
Баштапкы алтай грамматикадагы ла «Тӱрк тилдердиҥ алтай ла аладаг сӧзлиги» керегинде куучындап, оноҥ кӧп сӧстӧрди не алдым дезе, бистиҥ тилдиҥ байлыгын кӧргӱзерге амадаганымла коштой, бисте бичилген андый чындык тӱӱки барын эмдиги jаш ӱйе, бастыра кычыраачы элбеде билзин деп кӱӱнзедим. Jе бу ок ӧйдӧ ол сӧстӧрди эртеннеҥ ле ала бӱткӱлинче ончозын тузаланып баштазын деп, мен суракты кезе тургуспай jадым. Онызы текши jонныҥ кереги. Мыныла колбой база бир шӱӱлтем бар. Биске бойыстыҥ кийнисте ис артыргызып, история эдип ӱренер керек. Болгон, бар немени ӱребей, чачпай ла ундыбай, ого јӧмӧп лӧ камап, оны оноҥ ары улалтары, јарандырары — бу ончозы бӱгӱнги бистеҥ камаанду.
Айдарда, бу мениҥ айдып турган, революциядаҥ озо кепке базылган бичиктердиҥ кажызы ла история, тил ле литература шиҥдеер институтта jӱк ле бир экземплярдаҥ арткан. Бу кӧстиҥ чогындый баазы jок jӧӧжӧ болуп jат. Ол кажы ла тудушка ла шиҥдешке ӱлтӱреп, jыртылып, ӱрелип jат. Айдарда, бу ар-jӧӧжӧни чек jылыйтып койбоско, оны керектӱ ӧйдӧ тузаланып турарга ойто катап кепке базып чыгарары керегинде сурак тургузар керек. Мынаҥ бис бойыстыҥ тӧрӧл тилистиҥ, сӧзистиҥ, культурабыстыҥ ӧткӧн jолдорын кӧрӱп ле билип отурарыбыс. Оныла колбой jӱсjылдыктардыҥ туркунына улу ла jалакай орус jонныҥ ла ӧскӧ дӧ укту ат-нерелӱ ученый-ойгорчылар бистиҥ jебрен тилиске айдары jок аjару эткенине быйанду болгонысты ла оны ундыбай jӱргенисти эмдиги телекейге кӧргӱзер эдибис.
Революциядаҥ озо кепке базылган бичиктердиҥ ортодо база бир сӱрекей сӱрлӱ тургузылган ла солун бичик орустап «Образцы народной литературы тюркских племен» деп адалат. Ол ӧрӧги бичиктердеҥ озо, 1866 jылда, кепке базылган. Бу табылбас бичикти В. В. Радлов тургускан. Мында сӱрекей кӧп лӧ солун алтай чӧрчӧктӧр, басня-тапкырлар, jе эҥ jилбӱлӱзи — бистиҥ баштапкы алтай бичиичи Михаил Васильевич Чевалковтыҥ бу jаан ишке турушканы ла анда бойы керегинде «Чӧбӧлкӧптиҥ jӱрӱми» деп повестьти кепке басканы болуп jат. Мен оны сӱрекей jилбиркеп кычырдым. Бис оноҥ крестке тӱшкен озогы алтай кижиниҥ jӱрӱмин, jӱзӱн-башка jол-jоругын билип алганысла коштой, ойто ло тӧрӧл тилистиҥ байлыгына, тузалу ла солун сӧстӧрине учурайдыс. Бу бир керек.
База айдарга турганым — бистиҥ литературада М. В. Чевалковтыҥ учуры сӱрекей jаан ла тыҥ. Ого толо ло jетире аjару эмдиге эдилбеген деп бодоп турум. Jаҥы ӧйдӧ, 1958 jылда, бистиҥ издательство оныҥ «Ӱлгерлер ле баснялар» деп бир jуунтызын кепке баскан. Ол ӧйдӧҥ бери jирме jылга jууктажып jӱрӱ. Jе оныҥ творчествозына ойто катап аjару эдип, jакшы-jазап шиҥдеп, бастыра бичигенин кепке базар иш база ӧтпӧгӧн. Бу ок ӧйдӧ, мен бодозом, алтай тилле бичилген чӧрчӧк эмес, а чокум—реалистический литература бу М.В. Чевалковтыҥ адыла колбулу. Ол ок «Чӧбӧлкӧптиҥ jӱрӱмин» алыгар — алтай тилле бичилген баштапкы реалистический произведениелердиҥ бирӱзи. Бу писательдиҥ адыла колбой, бистиҥ алтай литературоведтер эпистолярный — самара бичишкен ле ӧскӧ дӧ керектӱ чаазындар алышкан литературага бир де аҥылу аjару эмдиге эткелек. Бу иш jаҥыс та М. В. Чевалковтыҥ адыла эмес, анайда ок jурукчы Г. И. Гуркинниҥ прозазыла, оныҥ самараларыла база колбулу.
Бӱгӱнгизин ле кечегизин колбогон кӱрдиҥ бузулбаганын бир мындый jаркынду темдек керелейт. Бистиҥ ӧйлӧрдӧ, бир канча jыл мынаҥ кайра, Ленинградтыҥ ученыйлары 7-11-чи чактардагы jебрен тӱрк тилдердиҥ сӧзлигин jууп ла кепке базып, оны орус тилге кӧчӱрип чыгарган.
«Орус ученыйлар биске jебрен ӧбӧкӧлӧристиҥ jоголып калган тилин ойто таап ла орныктырып берди. Мыны сӱрекей тереҥ интернациональный (Б. У.) керек деп оҥдоп турганы» керегинде «Вопросы литературы» деп журналдыҥ корреспондентиле куучындажып, Ленинниҥ сыйыныҥ лауреады, ады-чуузы телекей ӧткӧн кыргыс писатель Чынгыс Айтматов бир тушта чындык темдектеген. Мында ок оныҥ «…кажы ла калыктыҥ тили оныҥ ойгорлык jайалтазыла табылган эҥ табылбас кереес, тил jылыйып калар аргалу, jе ойто табылатанына ижемjи jок. Бар тилди кичеер керек, онызы бастыра кижиликтиҥ байлыгы» деп айтканыла бистиҥ jӧпсинбес ле ого jӧмӧшпӧс аргабыс jок. Не дезе, бӱгӱн бистиҥ тӧрӧл тилис, культурабыс бар. Оны jоголторго, кем де албаданбай jат.
Кезикте мындый эрмектер меге ыраактаҥ база угулып келет: «Бу алтай ученыйлар ла писательдер нени эдип турган? Олордыҥ канча јылдарга јайаган, ачкан, тапкан немези кайда? Ол научный институт неге керектӱ?».
Айса болзо, бистиҥ эдип турганыс эм тургуза арай ас, jалкулу, эл-jонныҥ бӱгӱнги некелтезинеҥ соҥдоп jат. Андый болордоҥ до маат jок. Jе бу ок ӧйдӧ, мен билерим, керечи болуп айдып турум, ол ло научный иститутты да алзагар, ондогы ас тоолу алтай ученыйлардыҥ ортозында эки колын карманына сугуп алала, базып jӱрген бир де кижи кӧрбӧдим. История, тил ле литература jанынаҥ научный шиҥжӱ ӧткӱрер институттыҥ учуры бистиҥ ӧзӱмиске сӱрекей керектӱ ле jаан. Jе олордыҥ шиҥдеп, ӧткӱрип jаткан ижин тургуза ла кӧскӧ кӧрӧргӧ лӧ ала койорго база да кӱч. Историяны, литератураны, тилдиҥ чын закондорын тургузатаны — ол ат такалаары, обоо салары эмес. Темдектезе, мен бу да статьямды бичиирге jарым jылдаҥ артык санандым, ого белетендим, канча бичик кычырдым. А слер оны, кычыраачы, jарым ла сагатка кычырып койороор. Jе мыны кычырала, jӱс кижиниҥ эмезе он кижиниҥ бирӱзи де болзо мениҥ шӱӱлтемди чын оҥдойтон, тӧрӧл тили ле оныҥ байлык сӧзи керегинде сананып ла биске, бойлорыныҥ бичиичилерине ле ученыйларына, jӧмӧжӧтӧн болзо.
Тӧрӧл тил, тӧрӧл сӧс — ол бистиҥ эҥ jаан байлыгыс. Оны jылыйткан кийнинде, ойто табарга ла орныктырарга кӱч эрjине. Оныҥ салымы бистеҥ камаанду. Калыкта ӱн jок эмес. Оныҥ ӱнин ӧскӧ калыктарга угузарга литература керек. А литератураныҥ тӧзӧлгӧзи — тил. Ол ӧскӧ калыктарла колбу тургузатан, наjылыкты ла jарашты кӧргӱзетен кӱскӱ, кӧс, кулак ла сезӱ — ончо бар ла айдынатан арга. Ару, тирӱ, ундылбас сӧс учун! Jонныҥ азында эмес, jӧӧп койгон сӧзинде.
Борис Укачин
«Алтайдыҥ Чолмоны»,
1976 ј. – 8,9 октябрь
