Jаанада алза, Алтай Республикада алтай тилдиҥ бÿгÿнги айалгазы аайынча бой-бойына удур-тедир эки башка шÿÿлте бар. Социальный сетьтерде ле элбеде jетирÿлер эдер эп-аргаларда бир бöлÿк кижилер «тилисте öзÿм jок» ло «тилис jоголорго jат» деп чугулдангылайт. Буларга кöп саба jонныҥ jолчылары (общественность) кирет. Экинчи бöлÿк кижилер «тилисте öзÿм бар» ла «а» деп айдып турус, «б» деп бÿдÿрип jадыс» деп актангылейт. Буларга кöп саба элдиҥ элчилери (сайыттар) киргилейт. Jазап сананып, шÿÿзе, чындык ортозында ла эки jолдыҥ белтиринде. Оҥ jаныдööн ууланзабыс – тилис тирӱ артар ла öзöр, сол jаныдööн буурызабыс – тилис уйуктаар эмезе öлöр…Бÿгÿнги Россияда калыктардыҥ тили «тирÿтил», «уйкудатил» ле «jоголгонтил» деп ÿч бöлÿкке бöлÿнет. Тирÿтилге куучындажып турган тилдер, уйуктапjаткан тилге текшилей ундылып калган, jе кезик сöстöри эмезе кожоҥдоры эске арткан тилдер кирет. Jоголыпкалган тилле кем де куучындашпайт.
Ол ок öйдö Улуу (2024) jылда орооныста тилдердиҥ ӧзӱмин jеткилдеерине ууламjылалган иш талдама ӧткӱрилгенин айтпас арга jок. Темдектезе, Владимир Путин куран айдыҥ 22-чи кӱнинде мынаҥ озо президентте иштеген орус тилдиҥ соведин jаап, оныҥ ордына Россия Федерациязында орус тилле ӧскӧ дӧ калыктардыҥ тилдериниҥ ӧзӱмин кичеер jаҥы совет тӧзӧгӧн лӧ оныҥ иштеер аайын ла турчыларын jарлаган. Россияныҥ билим академиязыныҥ Тилдер аайынча институды сыгын айдыҥ 9-чы кÿнинде 2034 jылга jетире Россия ичинде тилдерди чеберлеери аайынча программа jазаган. Ондо пландалганыла 2025–2026 jылдарда ороондо тилдиҥ политиказын апарар адылу федерал орган тöзöлöр. Оныҥ баштамы ижи – тилдердиҥ кирезин шиҥдеер тергеелик тöс jерлер ачары болот. 2027–2034 jылдарда мониторинг öткÿрер jерлердиҥ тоозы кезем кöптööр учурлу. Jаҥар айдыҥ 18-чи кÿнинде Москвада Александр Пушкинниҥ 225 jылдыгына учурлай «Языковая политика в Российской Федерации» деп адалган VIII текшироссиялык форум öткÿрилген. Ондо орооныстыҥ калыктарыныҥ тилдериниҥ бÿгÿнги айалгазы керегинде 70-неҥ ажыра доклад эдилген. Алтай Республиканаҥ бу jаан учурлу jуунда Эл Курултайдыҥ национал политика, ÿредÿ, культура, jондык биригÿлерле элбеде jетирÿлер эдер эп-аргалар аайынча комитеттиҥ председатели Наталья Екеева турушкан. Владимир Путин jаҥар айдыҥ 30-чы кÿнинде Россияныҥ Башкарузына ла Россия Федерациязында орус тилле ӧскӧ дӧ калыктардыҥ тилдериниҥ ӧзӱмин jеткилдеер советке 2025 jылдыҥ кÿÿк айыныҥ 1-чи кÿнине jетире тилдер керегинде федерал jасактыҥ jаҥыртылган ÿлкеринле кичÿ изÿ айдыҥ 1-чи кÿнине jетире тил аайынча государстволык политиканыҥ тöзöлгöзин белетезин деп jакарган. Экинчи документке Россияныҥ калыктарыныҥ тилдериниҥ государстволык реестри jазалары ла ол реестр аайынча олордыҥ табы, кеми ле чыдулары тургузылары кийдирилген. Бу иштер учун каруулу улустыҥ тоозына Башкаруныҥ председатели Михаил Мишустин, президенттиҥ шÿÿлтечизи Елена Ямпольская ла президенттиҥ администрациязында ич политика аайынча башкартуныҥ jааны Андрей Ярин кöстöгöн.
«Стратегия государственной национальной политики» деп адалган документте бÿгÿн Россияда 277 тил ле диалект тузаланылат деп темдектелген. Булардаҥ Россияныҥ билим академиязыныҥ Тилдер аайынча институды тургускан госреестрге тирÿ тилдер деп 155 тил кийдирилген. Тоо 2020–2021 jылдарда öткÿрилген текшироссиялык тооалыштыҥ туралтазына тöзöлгöлöнгöн. Бу тирÿ тилдердиҥ орооныстыҥ ÿредÿлик системазына кийдирилгендериниҥ тоозы – 105 тил, 24 тил – ÿредериниҥ тили (язык обучения) ле 81 тил – ÿренер тил (учебный предмет) деп jарадылган. «Государстволык тилдер» деген оҥдомолды алзабыс, орооныстыҥ 2020 jылдыҥ jаан изÿ айыныҥ 4-чи кÿнинде jаҥыртылган Конституциязында олор эки бÿдÿмле темдектелген. Баштапкызы – орустил– государство тöзööчи калыктыҥ тили учун государстволык тилдиҥ чыдуузын алынган, экинчизи – республикалардыҥ государстволык тилдери. Булардыҥ текши тоозы канчазын билер арга jок. Бÿгÿн Россия Федерациязына 24 республика кирет. Ол ок öйдö Карел Республикада карел тил государстволык тилдиҥ чыдузын алынбаган, а кöп калыкту Дагестанныҥ Конституциязында государстволык тилдердиҥ тоозына орус тилле республиканыҥ бастыра калыктарыныҥ тилдери кирет деп темдектелген. Дагестанныҥ Госсовединиҥ 2000 jылдыҥ ÿлÿрген айыныҥ 18-чи кÿнинде jарлаган jöбиле бÿгÿн республикада ас тоолу тун калыктар деп аварлар, агулдар, азербайджандар, даргиндер, кумыктар, лактар, лезгиндер, таттар, табасарандар, ногайлар, рутулдар, орустар, цахурлар ла акы-чечендер ададат.
Республикаларда бойлорыныҥ государстволык тилдери болгоны бу тилдерге тирÿтил болуп артарына сÿреен jаан камаанын jетирет.Темдектезе, олордыҥ коруланатан ла öзöтöн кем ле тап (нормативно-правовой) тöзöлгöлöри, тегин тилдерге кöрö, артыктай ла чокым быжулалган.Оныҥ учун республикалардыҥ государстволык тилдери jуук öйлöрдö уйкуда ла jоголгон тилдердиҥ тоозына кожылбас деген ижемjи бар. Россия Федерациязыныҥ республикалары бойлорыныҥ государстволык тилдерин коорып аларга элдеҥ ле озо олордыҥ öзÿмине ууламjылалган государстволык программалар jараткылагандар. Бу программалар государстволык тилдердиҥ орныгарына, чеберлелерине, öзöрине ле тузаланар аргаларын элбедерине jаан jöмöлтö болгонын айтпазабыс та jарт. Республикалардыҥ тилин öскÿрер иштериндеги алтамдарына аjару этсебис, кайда ла баштапкы jерде лексикография ла терминология турат. Россия Федерациязыныҥ Конституциязында тӱӱкилик, нациялык ла ӧскӧ дӧ аҥылары учун «республика (государство)» деп темдектеткен тергеелеринде государстволык тилдеринде тузаланылып турган сöстöриниҥ тоозын кöптöдöри,текшилей тузаланылып турган сöстöрин терминдерге кӧчӱрери ле калыҥ-калыҥ сӧзликтер чыгарары jаан тебӱ алынган. Мында анчада ла Саха Республиканы (Якутияны) темдектеер керек. Сахалар 2013 jылда «История», «Обществознание», «Лингвистика», «Менеджмент», «Местное самоуправление» ле «Делопроизводство» деген ууламjылар ла 6 терминологиялык сӧзликтер чыгаргандар. 2018 jылда кепке базылган 15 том «Большой толковый словарь якутского языка» деп адалган сöзлигине текши тооло 80 муҥга jуук сöстöр лö фразеологизмдер кирген.
Сӧзликтер тургузары бисте де кеминде ӧткӧн деп айдар керек. 2015-2016 jылдарда орус-алтай сӧзликтиҥ 19 муҥнаҥ ажыра сӧстӱ 1-чи томы ла 18 муҥнаҥ ажыра сӧстӱ 2-чи томы кепке базылган. Бу сӧзликтерге кӧп jандай орус литературный тилде тузаланылып турган сӧстӧр кирген. 2018 jылда алтай литературный тилдиҥ 16 муҥнаҥ ажыра сӧстӧри кирген алтай-орус сӧзлик чыккан. Бого ӱзеери Русско-алтайско-английский словарь общественно-политических и социально-экономических терминов, Фразеологизмдердиҥ алтай-орус сӧзлиги, Алтай тилдиҥ тӱндӱк диалекттериниҥ тем алар аайынча сӧзлиги ле Словарь говоров Кош-Агачского и Улаганского районов деген сӧзликтер кепке базылган. Арасейде jуртаган 269 jылды алзабыс, эҥ ле кӧп сӧстӱ орус-алтай сӧзлик 1964 jылда чыккан. Ого 33муҥга jуук сӧстӧр кирген, редакторы – совет ӧйдиҥ jарлу орус тюркологы Николай Баскаков. Jазап сананып, шӱӱзебис, бӱгӱнги алтай тилде тузаланылып турган сӧстӧрдиҥ тоозы ӧрӧ айткан сӧзликтегизинеҥ ас ла салза, эки-ӱч катапка кӧп лӧ тилисти оноҥ до тыҥ байыдатан аргалар сӱреен jаан. Баштапкызында, алтай тил тӱрк тилдердиҥ ортозында аҥылу jерде турганы. Россия Федерациязыныҥ президенти Владимир Путин 2019 jылдыҥ jаҥар айыныҥ 19-чы кӱнинде Москвада ӧткӱрген jаан пресс-конференциязында тӧрӧл тилис керегинде «Алтайский язык относится к древнейшим тюркским языкам. Это, по сути, база всех остальных тюркских языков» деп тегин айтпаган ине.Биске бӱгӱн арткан тӱрк тилдер ле колбуларысты, анчада ла тӱҥейисти кыракы шиҥдеп, ундылып калган сӧстӧристи ле теминдеристи орныктырар jол ачат. Экинчизинде, тилиске ойрот, моҥол сӧстӧр кӧп киргени кезик сӧстӧрди ле терминдерди калмык, бурят, моҥол тилдердеҥ аларарга берет. Ӱчинчизинде, jербойыныҥ куучынына (местный говор) jаан аjару керек. Кажы ла jуртта, аймакта бойыныҥ текши алтай тилге кирбеген jӱстер тоолу сӧстӧри бар. Олорды синонимдер, антонимдер эдип алтай литературный тилге кийдирери сӱреен jаан учурлу сурак. Тӧртинчизинде, jуртаган jеристи айландыра кобы-jиктеристиҥ, арка-кырларыстыҥ, боочы-боомдорыстыҥ, jалаҥдарыстыҥ, ӧзӧктӧристиҥ, тоҥмокторыстыҥ, аржаандарыстыҥ, сууларыстыҥ, кӧлдӧристиҥ аттарыныҥ учурын шиҥдеер керек. Бу иш биске jаҥыс ла тӱӱкилик jетирӱлер эмес, а ундылып калган сӧстӧристи, оҥдомолдорысты орныктырар jол берет. Бежинчизинде, каан тужында ла совет ӧйинде jуулган алтай-орус ла орус-алтай сӧзликтерде кезик сӧстӧр jастыра берилгендерине аjаарбас арга jок. Темдектезе, «теҥери»деген сӧс jӱк «небо» болуп калган, а jебрен кудайыстыҥ ады болгоны ундылган. «Улус» («самоуправление», «автономия») «люди» болуп калган, «аймак» («племя», «племенной союз», «союз племен») «район» деп кӧчӱрилген. Мынайда jастыра учуралынган сӧстӧр ондорло тоололот.
Биске, алтайларга, сахалардый ошкош 80 муҥ сӧстӱ ле фразеологизмдерлӱ сӧзлик jуунадар ӧй келген. Чынын айтса, ишти капшай баштаар керек. «Алтайдыҥ Чолмоны» ла аймактардыҥ газеттеринде «Энейим деген эрке тилим» деп рубрика ачып, тилисти ӧскӱрер, сӧзлигисти байыдар эп-сӱмелерисле ӱлежектер. Тилис учун «оорып» jӱрген кажы ла кижи текши алтай тилге кирбеген jербойыныҥ тилинде сӧстӧрди, ундылган сӧстӧрди, бойы тапкан jаҥы сӧстӧрин газетттерге бичизин, темалар аайынча сӧзликтер тургуссын. Темдектезе, синонимдердиҥ, антонимдердиҥ сӧзлигин, малчылардыҥ сӧзлигин, аҥчылардыҥ сӧзлигин, кийис базаачылардыҥ сӧзлигин ле оноҥ до ӧскӧ темаларла башка-башка сӧзликтер jууп кӧрӧӧли. Jурттарысты айландыра jерлеристиҥ ле сууларыстыҥ аттарын jууры база сӱреен керектӱ иш.
Jаҥы сӧстӧр jанынаҥ айдар болзо, тил тирӱ ле тил ӧйлӧ кожо ӧзӱп jат дегени чып-чын. Темдектезе, Украинадагы jуучыл операция тилиске эки jаҥы оҥдомол кошты: Россияныҥ алып-баатыры (Герой России) ле учкун (БПЛА). Алтай jуучылдар беспилотный летальный аппаратка учкун деп су-алтай ат бергилептир.
Семен Танытпасов,
Алтай Республиканыҥ адалгы кӱреезиниҥ турчызы
