Талканла, ашла колбулу чӱм-јаҥдар
Кара-Кујурда Баспак-Кайа деп јер бар. Улус анаҥ баспакка таш алып барза, озо јалама буулап, келген керегин бойында айдынар. Оноҥ ол кайанаҥјанына конор. Уйуктап јатса, кайанаҥ таш чаап јаткан табыш угулар. Онызы Алтайдыҥ ээзи баспакташка келген кижиге таш белетеп јатканы. Эртезинде келзе баспакташ јадар, оныҥӱстине баспакла томыра салып койгон болор. Онызы келген кижиге белетелген таштар. (А.Б. Сандяева, 1920 јылда чыккан, јабак сӧӧктӱ).
Арбаны базып јатса, бажыла баспас, нениҥ учун дезе аштаҥ јаан неме јок. Оноҥ талканы арбыбас. Баспакты от јаар баштандырбас:јӱзи кодыр деп, от коркор.Баспакла талкан баспай турган ӧйдӧ баспакбаланы бой-бойына удура салбас. Баспакты кӱнбадыш јаар бурыбас. Јаткан арбанаҥ алып јибей ӧтпӧс. Сокыныҥ оозын от јаар баштандырбас: оозы јаан деп от коркыр. Арба сокпой турган ӧйдӧ сокыбаланы сокыныҥ ичине тургуспас.
Талкан базып јатса, баспактыҥ табыжынаҥ кижиниҥ кылык-јаҥы танылат. Басса, табыжы кату, калырап турза, кижиниҥ кылыгынныҥ катузы билдирер. Табыжы јымжак, кӧнӱ болзо, кылыгы јымжак.Талканы арбыбас болзо, кижи не-немеге јединбей јӱргениниҥ темдеги. Талканы арбынду болзо, кижиниҥ колы јединдӱзин керелеер. (А.Б. Сандяева, М.Т. Манзырова). Булгушка илинген арбады тербес. Баспактыҥ ӱстинеҥ арба јалабас: балазыныҥ бажы тас болор. (М.С. Тадышева).
Кийис басканыла колбулу чӱм-јаҥдар
«Бир катап каан бойыныҥ албатыларын алдыртып алала, бойыныҥ колыла эткен кандый бир эдим экелип кӧргӱссиндеп јакарган. Алтай албаты нени апарарын узак сананып турала, кийис базып, каанга јетирер деп шӱӱшкен. Экелген кийисти каан лаптап кӧрӧлӧ, кайкаган, «Аркагы јок чекпенди канайда эткен?» Алтайларга кийисти канайда эткенин јартаарга келишти». (М.Г.Манзырова, 1925 дылда чыккан, кобок соокту).
Кийис базарына алтай улус јаан учур салып јадылар. Бу ишти баштап турган кижи айлында алама-шикир курсак азып, айылдаштарын кычырат.Мындый иш бӱдӱрген улуска байрамдый билдирет. Кийисти айас кӱнде салгылайт. Је кийис базарында бастыра улус туружар арга јок, нениҥ учун дезе алтай албатыныҥ јаҥыла бир канча «јарабастар» бар:
- Барлу кижиге туружарга јарабас:кийисте болчок, кокпойып калганјерлер болуп калар.
- Оору улус бу ишке база турушпас: кийис бек эмес, ойдыктарлу болор.
- Кийисти базып јадала, куучындажарга эмезе ачыныжарга јарабас:кийистиҥ кырлары тӱс эмес, «тилдерлӱ» болуп бӱдер. Оны куучындашкан эмезе ачынышкан улустыҥ «тилдери» дежет.
- Ӱй улуска, эр улуска, кыс балдарга базып јаткан кийистиҥ бажыла базарга јарабас. Уул балдарга јараар. Бажыла улус баскындаза, кийисте ойдыктар бӱдӱп калар. Онызы кийистиҥ бажыла баскан улус «ойо басканы». Бу «јарабастарды»буспаза, кийис бек, чыҥдый, јараш болуп бӱдер. (С.Н. Чулунова, 1935 дылда чыккан саал сӧӧкту).
Кийистиҥ бӱдӱмдери: кабай-кийис, кебис-кийис, токым-кийис, ук-кийис, кереҥи айыл-кийис.
- Кабай-кийистиҥ кеми јаан эмес болот. Кийистиҥ бир јартыгын балага тӧжӧгилейт, экинчизиле јаап јылулайт. Кабайга баскан кийис бек, чыҥдый болзо, кабайга јадатан бала су-кадык ӧзӧр. Јекийис бек эмес болзо, ойдыктарлу болуп бутсе, бала оору эмезе јӱрӱм јок болор дежет. (С.Н. Белтрикова, 1952 дылда чыкквн, јытпас соокту).
- Ширдек-кийис айылчылар отургызарга керектӱ базылат. Ширдек ак, јараш тӱк талдап алгылайт. Мындый кийистиҥ кеми јаан. Ширдек-кийиске айылчылар отургызып, айылчыларды кӱндилеген курсакты экелгилейт. Јараш, јакшы ширдек айылдыҥ улузы кӱндӱчи болгонын керелейт.
- Кебис-кийисти кулјаларлу эдип баскылайт. Ол айылдыҥ ичин јарандырарга керектӱ.
- Токым-кийис аттыҥ ээриниҥ алдында јӱрет. Токым капшай элеп турганы учун оны калыҥ эдип баскылайт. Ук-кийисти тере ӧдӱктиҥ ичине кийерге белетегилейт. Мындый кийис токым-кийиске кӧрӧјука базылат.
- Кереҥи айыл эдерге кийисти база баскылайт. Бу кийистиҥ кеми сӱрекей јаан болот. Оны аттыҥ болужыла баскылайт.
Кийисти канайда базар? Кийисти базарга койдыҥ, кураанныҥ тӱгин белетеп алар керек, јӱзӱн-јӱӱр кулјаларлу эдерге турган болзо, кара, ак тӱктеер белетеер. Тӱ кти ийнектиҥ терезине салала, сабула сабап дат.
Тӱкте бир де болчоктолып калган јер јок эдип сабаар керек, нениҥ учун дезе андый јер бар болзо, кийис коомой кирер. Сабай-сабай келзе, тӱк бир јаан болчок болуп калар. Бу тушта оны саларга јараар.
Бу иш ӱч јаан бӧлӱктеҥ турат: салары, базары, колго алары. Кийис базарын улус алдынаҥ бери шиҥдеп, оны бала кичеегениле тӱнейлейт. Онын учун базып турза, «энеэи», «балазы», «чайкаганы», «колго алганы», «јунганы» деп сӧстӧр туштайт…
Балала колбулу чӱм-јаҥдары
Алдында улус тонына кӧп топчылар кӧктӧп алган јӱрер. Кандый бир айылга барза, бала кӧрӱнзе, тонындагы топчыдаҥӱзӱп, баланыҥ тонына кӧктӧйтӧн. Анайда эткен кижи ырысту болор (М.М. Манзынова).
Кабайды адазы кижиге чабарга јарабас. Оны куруга јайкабас, бала ыйлак болор. Баланыҥ јажы јеткен кийнинде,онын чачын таайы кезер учурлу. Таайы баланыҥ чачын кезип алала, јаан бӧскӧбуулайла, салып койор. Кийнинде јеени айылдап келзе, оны ойто табыштырар.
Баланыҥ чачын јажы јеткелекте кезерге јарабас. Јажы јетсе,оны кыйалта јоктоҥ кезер керек,нениҥ учун дезе кеспеген чач –ӱч јоболто (С.Т. Шахина,1915 јылда чыккан).
Тӧркилеп барза, кой,кур,аракы алып барар. Таайы эрлӱ ат, мылтык берер учурлу. Керде-марда баланыҥ чачы табылбай калза, таайы бойыныҥ чачынаҥ кезеле берер, эмезе 9 пестеҥ берер. (И.С. Санин).
От – јаан белгечи
- Отто кара турун отура тӱжип калган болзо, айылчы тӱжер. Ондый турунды конокчы дежет. Конокчы отура тӱшсе, оны азырайтан јаҥду, јаан эмес таптаа алып,кӱлдеҥ сузуп азырар: «Бу эт, бу сарју, бу быштак ла о.ӧ.». «Азыраган» кийнинде айдар: «Бу јастык тӧжӧк, эмди јадып амырагар». «Јастык тӧжӧк» база кӱлдеҥ болор. Конокчыны отургыза кондырбас. Конокчыны онойдо кӱндӱлеер.
Мындый кеп куучын бар: «Алдында, јууныҥ кийниндеги јылдарда, бир кижи кӧрӱп отурза, отто конокчы отурган. «Мениҥ кандый тӧрӧӧним айылдап келетен эди» — деп айдала, байаа конокчыны сабатту сууга апарып салып ийген. Бу ӧйдӧ ол кижиниҥ јууга барыпӧлгӧн деп бодогон карындажы тирӱ јанып келееткен болгон. Келип јадала, јолында суу учурап, сууга тӱжӱп, божоп калган.(В.К.Санин).
Улус кайда ла барза, одын байлагылап јӱрет: тайгада, кӧчӱпјӱрзе, аржандаза.
2.Отто кижи куучындап тургандый билдирзе, айылчы келер.
- Отто шуургандап, салкындап турганга јуук табыш болзо, салкын, шуурган болор.
- От сыйкылдаган аайлу табыштанза, суранып турганы болор. Ол тушта айјаҥы болзо, азыраар керек. (Кара-Кудурдын улузынаҥ бичилген).
Аҥчыларла колбулу јаҥдар
Мылтыктыҥ чечени јылыйза, оны келин кижиге алтадып јат. Келин алтаар эдип, бозооныҥ алдына кӧрӱнбес эдип салып койор. Анайда «алтап бер» деп айтпай эдер.
Аткан аҥ капшай ӧлзин деп, аҥныҥ тыны чыккалакта, мылтыкка кийдире атты тындырар. Эмезе аҥныҥ каныла мылтыктыҥ ичин арчыыр.
Мылтыкла кускун адарга турза, бычагын кынынаҥ уштып, јерге сайала: «Ӧдиҥ мениҥ болзын, ӧлӱм сениҥ болзын» — деп айдар. Бу сӧстӧрди айтпай атса, кускунда ӧт болбос. Онызы – « кускун ӧдин јип ийгени». Кускуныҥ ӧди кӧскӧјакшы эм. Мылтыкла каргаа адарга јарабас: тийбес болуп калар.
Аҥдап барза, озо койон туштаза – адар, бу тушта аҥчыныҥ јолы кирер, аҥ туштаар. Тооргы туштаза – атпас. Оны аткан кийнинде ӧскӧ аҥ туштабас.
Аҥчы кижи айу (абаай) кӧрзӧ, ӧдӱгин уштып, кийнинеҥ ӧҥӧлӧбӧс. «Менеҥ артык ӧҥӧлӧӧриҥ бе?» – деер. Абаайды адып алза, бажын эбирбес. Онызы јаан аҥ деп байлаганы. Бажын кӱнбадыш јаар кӧнкӧрӧ баштандырып, оозына ӧлӧҥ тиштендирер. Айуныҥ бажын кӧҥдӧй јерге сугар, тилин айрыыр. Абаайдыҥ ӱзи ӧкпӧзинде оорулу кижиге јакшы. Абайдыҥ боорын јибес.
Киш атса, ӧдӱктин таманына јыжала, айдар: «Тьфу, курумчы турбай бу!». Ол тушта киш ӧҥин јылыйтпас болор.
Кандый бир кижи тайгада јӱрӱп, та кем де мылтык адып, аҥ атканын укса: «Уча – мениҥ, уча – мениҥ!» — деп айдып, аҥ аткан јер јаар барза, аҥчылар учазын ол кижиге берер учурлу. Аҥчылар бир аай јӱрӱп, аҥ атса, аткан кижиге ӱлӱӱдеҥ башка бажын, мойнын беретен. «Аҥды мен аткам» деп айтпаза да, ӱлӱӱзин алганча јанза, ол атканын эттердеҥ улам билип ийер (К.И. Санин).
Аҥчылар аҥдап барганда, казан азатан таганына канча кижи јӱрген, анча ла чертӱ эдет. Бир одунаҥ бир одуга кӧчкӧн кийнинде ол таганды уштып, барган јери јаар ууландырар. Мынайда этсе, керде-марда не-не болуп, улусты бедирезе, аҥчыларды белен таап аларга керектӱ.Аҥдап бараткан улус јарандырып салган ээр-ӱйген ээртенбес: оныҥ шыҥыртынаҥ аҥ ӱркиир. Аҥчылар ӧткӧн јолындагы ажуларга јалама буулап, алкыш-быйан сурагылап баргылайт, јеткен јерине от салып, одын кӱндӱлеер учурлу. Аҥдап барза, јалама буулаар, јалама јок барза, «Канайып калгаҥ, бӧс јок по?» — деп сураар. (М.И. Курманов) Айу кижи тутса, кижиди јазап салар. Кӱнчыгыш јаар баштандырып салар.Бастыра бойын тӱзедип койор.Айу ӧлтӱрзе, оозы куру барбас деп, оозына ӧлӧҥ тиштендирер. (Р.Л. Бачишева).
Алтайдын Чолмоны,
2023, 07.09
