Jаан jаштулардын айына учурла 2002 јылда Мадрид калада карырынын курч сурактары ӧткӧн экинчи Бастырателекейлик ассамблея, бу байрамды јараткан, карыган улустыҥ jӱрӱмин амыр ла јеткил эдери јанынча иштин тӧс ууламыларын темдектеген. Кажы ла јылда Jаан јаштулардын кӱни башка-башка сурактарга учурлалып ӧткӱрилет. Темдектезе, 2012 јыл – «Узак јажаары: келер ӧйди тӧзӧӧри», 2013 јыл – «»Кӱӱнзеген келер ӧйис: јаан jаштулар нени айдат» ла оноҥдо ӧскӧ.
Россияда 1992 јылда кӱстин экинчи айыныҥ 1-кы кӱнинде Каргандардыҥ кӱнин темдектеери јарадылган. Бистин ороондо бир кӱнле токтобой јат, бӱткӱл ай ӧдӱп јат.
Чамал аймакта ады- јарлу Шадеевтердин билезиле: Александр Евдокимович, Республика Алтайдыҥ ла Чамал аймактыҥ кӱндӱлӱ кижизи ле Галина Владимировна, Чамал аймактын кӱндӱлӱ кижизи, Россия Федерацияныҥ нерелӱ ӱредӱчизиле эрмек-куучын ӧткӱрдим.
Бистин јажы јаанай берген јерлештерис Чамал аймак республика ичинде албаты-хозяйствонын, школдордын јӱрӱминде јаан салтарын јетиргендер, албытынын ортозында бийик тоомјылу улустар. Былар 57 јыл нак јуртагылап, ӱч бала азырап чыдадып салды, эмдиги ойдо амыралдада, је албатынын јоондык јӱрӱминеҥ тууразында артпайт.
Сурак: Александр Евдокимович, баштап ла куучындап берзеер, слер кайда качан чыкканар, угы-тӧзӧр кем болор?
Мен байат укту кижи, сӧӧгим — тумат болор. Таадам Кемерово деп таладан Прокопий Шадеев, којойым бай кижи болгон. Граждан јуунныҥ кату ӧйинде адып салган, јаанам адамды Евдоким Прокопьевичти алала, качып Алтайга келген, Улус-Чаргы деп деремнеде јаткан. Адам школды божодоло, Горно-Алтайсктагы педучилищеде ӱренип, качыныҥ (ӱредӱчиниҥ) дипломын алган. Ӱредӱнин кийининде, адамды Эјекааннын (Эдиган) школына аткарган. Энем — Анастасия Алексеевна Маскина, мундустардаҥ. Энемнин адазын 1920 јылдарда Эјекаанын бир канча эр улузыла кожо адып салган. Јаанам, энемнин энези, меге ол јерди кӧргӱзип, айдатан: таадаҥныҥ сӧӧги мында, ол јер деремнениҥ јанында. Энем Чообы јуртта «Кызыл Анчы» деп колхозто иштеген. Адам энемле Эјекаанда таныжала, биле тӧзӧгилеген.
1937 јылда эјем Нина Озеро Куреево деп деремнеде чыккан.Эјем, Нина Евдокимовна Шадеева, канча јылдарга ӱредӱчи болуп иштеген Кӱӱнин (Куюс) школында, эмди амырап јат.
Мен 1939 јылда Чообыда чыккам, ондый јурт болгон. Мен адамды тирӱ качан да кӧрбӧгӧм. Адамды Эјекаанныҥ школынаҥ Совет черӱге аткарган, Ташантада погранзаставада граница корулаган. Онон Турачак аймакта Озеро Куреево деп деремнеде ӧскӱс балдардын туразыныҥ јаанына ишке ийген. Ондо адам јаантайын одын белетеер болгон, суула агаш агызып, онон улам соокко ӧдӱп, чемет оорула тын оорыган. Билезиле Кемерово кӧчкӧн, чыккан јерине. Оорунан улам кичу изу айда (июнь) 1939 јылда божогон. Энем кызын алала, ойто Алтайына јанып келген. мен дезе, куран айдын (август) 8-чи кӱнинде 1939 јылда чыккам. Менин адымды энем адаган. Мен алтай байат ( кӱлӱмзиренип айдат), байат алтай орус тилдерле куучындажадым.
«Кызыл Анчы» деп колхозты Эјекааннын «Искра» деп колхозло бириктиреле, колхозчыларды Эјекаанга кӧчӱрген. Онон ло бери мен ол јуртта ӧскӧм-чыдагам. Кӱӱнин (Куюс) школында ӱренгем, интернатта јадып. 8 классты божодоло, национальный школдо ӱренгем, ол тушта школдыҥ директоры Василий Константинович Плакас болгон. Эмдегенче, јаан быйанымды Шабураков Тимофей деп кижиге айдадым, ол кижи мени албадап национальный школго кийдирген. Школды божодоло, Ийиндеги СПТУ училищеде ӱренеле, тракторист-механизатор деп специальность алгам. Айылыма јанып келеле, колхозто тракторист, бригадир болуп иштегем. 1958 јылда Совет черӱге баргам, город – герой Бретскта болгом, тӧрӧлим корулагам. Бир канча ӧйгӧ Эдиган јуртсоветтин председатели болдым. Оноҥ мен Омскта партийный школго ӱренеле, Шабалинде аймакисполкомдо культура бӧлӱктин јааны, оноҥ ары партийный административный иштерде иштегем Кок-Суу, Майма аймактарда. 1992 јылда Чамал аймак тӧзӧлип турарда, управделами деп ишке кычырган, 2003 јылга јетире иштейле, амырап чыккам.
Сурак: Галина Владимировна, слер кайда качан чыкканар, сӧӧгӧр кем болор?
Чыккан — ӧскӧн јерим Кӱӱ (Куюс) јурт, ол тушта Эликманар аймактын, мен 1946 јылда, кышкыда , јанар айдын 14 кӱнинде, Ардиматов Кутуз Белтуковичтин билезинде чыккам, адамнын сӧӧги — чаргы (јети сары) ( автордыҥ кожултазы – Ардиматовтордынҥ угы — тӧзи керегинде 1961 јылда Кӱӱ јуртта документал кино согулган, Свердловский киностудияныҥ аргазыла). Энем Ондой аймакта Ӧлӧтуу (Улита) деп деремненеҥ, Јаҥылай Сапыровна Чедушева, сӧӧги – сойоҥ. Биледе ӱч бала чыккан: эки уул, бир кыс. Бир уул јашта божоп калган, Иван акам ла кожо чыдаганыс. Кӱӱниҥ школында 8 классты божодоло, Горно-Алтайскта педучидищеге ӱредӱге киргем. Оноҥ Эјекаанныҥ (Эдиган) школында баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп иштегем, Александр Евдокимовичти кайдала ишке аткарза, ондоло школдо иштегем , кӧп сабазы орус школдор болгон. Чамалдын орто уредулу школында 2010 јетире иштейле, амыралтага чыккам. Мунынын школында иштеп турала, кожондоп баштагам. Амырап чыгала, «Эллегия»деп ӧмӧликте јайалталу келиндерле кожондожып баштаганыс.
Сурак: Галина Владимировна,слер нениҥ учун ӱредӱчиниҥ ижин талдап алганар?
Бу ӱредӱни аларга школдоҥ ала амадагам, нениҥ учун дезе, мениҥ баштапкы ӱредӱчим Анна Леонтьевна Зырянова, ол орус укту келин, меге эҥле билгир санаалу, тӧп кижи болгон, сананып туратам, мен ондый ла ӱредӱчи болорго албаданарым деп. Эјем Мария Егоровна Ардиматова база школдо иштеген амырап барарга јетире. Зинаида Дмитриевна Тарбанакова, математиканын урогын берген ӱренчиктерге, ол кижи уроктор божогон кийининде бисти кожондорго, музыкага таскадар болгон, онын ӱни коркушту јараш болгон. Ол ӧйлӧрдӧ, бис ӱредӱ, иштеер , амыраар ӧйдӧ јаантайын кожоҥдор болгоныс, кожоҥ бистиҥ јӱрӱмисти јарандырып оморкодып туратан. Ӱренчиктерле иштеерге јилбилӱ де, каруулу да. Кандыйда айалгада балдар мени некеде санандырып турат, ӱредӱчи ле ӱренчик бой-бойын јӱрӱмде таскадып ӱредип јат дезем, јастыра болбос. Мениҥ ижим-мениҥ јӱрӱмим.
Сурак: Александр Евдокимович, јӱр ӱмерде салымарда эҥле јилбил ӱ јаркынду туштажу, учурал?
Качан баштапкы катап бойым «Храбрый партизан» деп бичик кычырганым, јаанам коркушту сӱӱнип, оморкогон, не дезе, ол бойы кычырып та, бичип те билбес болгон. Меге кӧп чӧӧрчӧктӧр куучындар болгон, сонуркап угар болгом. Деремнеде Илаков Василий Александрович деп кижи болгон, колхозтыҥ председатели, Ада-Тӧрӧл учун јууда турушкан. Биске балдарга јуу керегинде кӧп куучындайтан, ол тушта деремнеде электро от, радио телевизор бар эмес. База бир кижиниҥ адын адайын — Попов Петр Семенович, Эдиган јуртсоветтиҥ председатели, мениҥ келер јӱрӱмиме јаан камаанын болужын берген. Бу улус јаш ӧскӱримди, эне-адазын, тӧрӧлин, калык-јонын сӱӱрге чеберлерге, оморкоп јӱрерге ӱреткен.
Эҥ ле јаркынду туштажу — Галина Владимировнага туштаганым, ол туштажу мениҥ јӱрӱмимде эҥ ле учурлу, мениҥ салымым. Эш-нӧкӧримди јаштаҥ ала билер болгом, Галина Иван нӧкӧримниҥ сыйны. Ол тушта ол огоош болгон. Канча јылдыҥ бажында 1966 јылда Горно-Алтайскта тушташканыс. Оноҥ ло бери 57 јыл јуртап, бала-барка азырап, чыдадып салдыс. Јӱрӱмде болгон јенӱлер једимдер эш-нӧкӧримниҥ салтары, болужы. Меге ӱч кыс сыйлап берди. Кыстарымныҥ бирӱзи — юрист, экинчизи — экономист, ӱчинчизи – Барнаулда медуниверситеттин гинекология кафедрада ӱредӱчи, . медицина науканыҥ кандидады. Бӱгӱнги кӱнде бис бай јаана ла таада — 4 барка чыдап јат. Эмди бой-бойыска болужып. кӧрӱжип, јӧмӧп јӱрӱбис. Бистиҥ јажыс – бистиҥ байлыгыс.
Сурак: Галина Владимировна, слердин јӱрӱмерде эҥ ле јилбилӱ јаркынду туштаж, учурал?
Је, мен Александрдыҥ айткан сӧстӧриле јӧпсинип јадым: ол туштажу мениҥ база салымым. Экӱ нак канча јылга јуртап јадыс, кӱч те јакшы да айалгалар јӱрӱмде болгон. Ӱредӱчиниҥ ижи качан да ӱзӱлбес, божобос иш ийне. Школдыҥ кийининде артып калала, айланбай турган ӱренчиктерди база катап јартап таскадып јадырыҥ, јуундар болот… Айылга келеле, балдардын тетрадьтарын кӧрӱп, јастыраларын тӱзедип јадыҥ, ачык урокторго белетениш болот. Эш-нӧкӧрим јаантайын меге болушкан, айылдын ижин кожо- јаба эдип турус.
Экинчи учурал, качан мен баштапкы катап «Три медведя» деп бичикти орус тилле кычырганым.
Сурак: Галина Владимировна, Александр Евдокимович јӱрӱмнин јолында, иш аайынча кандый ла улус ла тушташканар. Кижинин кандый кылык- јаны слерге јарайт?
Бис кижиниҥ ачык-јарык, килеҥкей, бойынын сӧзине турар кылыкты јарадып јадыс.
Сурак: Галина Владимировна, Александр Евдокимович эмдиги албатынын јӱрӱминде, кандый сурак слерди ӧйкӧп туру?
Алдындагы ӧйдӧ улус ачык-јарык килеҥкей, бой-бойына болужар болгон. Эмди кӧрӱп турар болзо, кажыла биле, кажыла кижи таҥынаҥ бойыныҥла алдына бойынынла јӱрӱмиле јадып јат. Тӧрӧлиниҥ албатызыныҥ јоондык јӱрӱмин керексибей јат.
Сурак: Јаан јаштулардын кӱниле албатыгарга кандый уткуул сӧстӧр кӱӱнзеп турар?
Бис јерлештеристи бу байрамла уткып тура, айыл- јуртарда, бала-баркага ару чанкыр теҥери, амыр-энчӱ , су-кадык, ижемји, кӧп-кӧп јаш јажагар деп кӱӱнзейдис. СВО јууда адалар уулдар, карындаштар Јенӱлӱ эзен-амыр Алтайына јанып келзин!
Эрмек-куучынды алган кижи
С.М. Майманакова
Ҥ ҥ
Ј ј
Ӱ ӱ
ј Ӧ ӧ
