Алтай билениҥ jаҥжыгулары ла учуры
Россия Федерацияныҥ Президенттиҥ Jакааныла «2024 jыл — Биленин jылы» деп jарлалган.Алтай албаты кумран чактардан ала билеге jаан аjару салып, бийик темдектеген. Зинаида Тырысованын «Алтай jаҥда эрдиҥ jаҥы ла учурлузы «(2014) деп бичигинеҥ «Биле» деп бöлÿкти кычырачыларга кыскарта jарлап турум.
Эл-jондык ордолыкты тöзööриле öскÿрери озо ло баштап биленеҥ камаанду.Умай-энегис кумран чактарда ук билени тöзöп, адага-энеге албатызы чыҥдый болзын деп айлаткыш санаалу, таҥынаҥ jайым jадатан ордоны тöзöйтöнле, оны чеберлеп тудатан балдар чыдатсын деп ÿлÿ берген.
Биле –ол эр ле эпши кижиниҥ Теҥери Jайаанныҥ jайаганы аайынча салымы jаҥыс улустыҥ сÿÿш-салымла бириккен тöзöлгöзи.
Биле –ол текши албатыны ордого бириктирген тöзи.
Биле – ол ÿч ÿйеге jетире улустыҥ бирÿгизи.
Билениҥ тыш кебери (схема):
- Балдар;
- Олордыҥ энези ле адазы;
- Балдардыҥ каргандары: адазы jанынаҥ – jаанак ла уулдак; энези jанынаҥ –тайнак ла тайдак.
Билени салым jаҥыс эр ле эпши улус тöзöгилеп jат. Билениҥ тöзи – салымла сÿÿш.Оныҥ учун jайачыгыс тÿп кылыгын алынып, эне-адаларга бойынын балдарын Алтайын сÿÿрине, оны байларга ла бааларга jаштаҥ ала Алтай jаҥ ажыра ÿредетен jаҥду. Эл-jон арбынду öзÿмдÿ, аайлу-башту jÿрÿмдÿ болзын деп ордолык айлаткыш санааны балдарга jаштаҥ ала беретен.
Алтай jаҥда эҥ тöс аjару ордоныҥ тöзи – билеге салынган. Оныҥ учун Алтай jаҥда jашöскÿримди кату адалык ла энелик башкарунаҥ тудунып, таскадар ла ÿредер jаҥду.
Кату адалык ла энелик башкаруныҥ учурлузын темдектеген jасактар:
- Эне-ада балдарын Алтай-Кудайына мÿргÿÿрине, Алтай jаҥнаҥ тудунып, кöгÿс-байлыгыныҥ кемин, санаа-укаалузыныҥ кемин, билгириниҥ кемин бийиктедип öскÿрерине ууламjылап, тазыктырар jаҥду ла учурлу.
- Эне-аданыҥ учурлу айткан сöзинеҥ балдары чыкпай, олорды тооп ло баалазын деп, эр ле эпши энениҥ ле аданыҥ öс ук кылык-jаҥжыгуларын Алтай jаҥ ажыра билер jаҥду ла учурлу.
- Эне-ада балдарын тазыл-тамырын ла ада-öбöкöзиниҥ истерин билзин деп, олорды бичиктер,jуруктарла jеткилдер jаҥду ла учурлу.Онойдо ок эне-ада одузыныҥ,отыгыныҥ нерелÿ улустары керегинде сооjындарда, кеп куучындарла таныштырар jаҥду ла учурлу.
- Эне-ада балдары алтай тöрöл тилин jакшы билзин деп, олорды jаштаҥ ала тилге темиктирип, тазыктырар ла некеер jаҥду ла учурлу.Биледе ÿредÿле тазыктырыш иштер алтай тилле öткÿрилер jаҥду ла учурлу.
- Эне-ада балазыныҥ тилиниҥ байлыгын элбедерге, оныҥ jайалтазын öскÿрер jаҥду ла учурлу.
- Эне-ада балдарыныҥ кöзинче улус jамандабас, копдобос, кирелебес учурлу – балдарына jаман темдек болор.
- Эне-ада балдарыныҥ кöзинче керишпес, согушпас,чуркурашпас jаҥду — балдарына jаман темдек болор.
- Эне-ада балдары кöзинче экÿ бойын тоомjылу тудунар jаҥду — балдарына jозокту темдек болор.
- Эне-ада «Кийис чöйилер, кижи öзöр» jаҥдузын ундыбас, jастыралу jÿрÿмдÿ балдарынаҥ чöкöбöс jаҥду ла учурлу.
- Эне-ада «Баштак балага болушпас» jаҥдузын билип, балдарына болужып, чугаан, кериш-уруш кöдÿрбес jаҥду ла учурлу.
- Эне-ада балдары jаанаган сайын колы-буттары jеҥилип балдарыныҥ болужын кöрöтöн jаҥдузын ундыбас учурлу. Ондый болзын деп олордыҥ кажызы ла айыл-jурт тöзöлгöнине jетире «Эне — эне, ада — ада» болорына ÿредер jаҥду ла учурлу.
- Алтай эне-аданыҥ тöс амадузы: Алтай Ордоныҥ тöзин — билени бектеерге, кöгÿс санаазы, айлаткыш-кöрÿми су-алтай, бийик ле элбек билгир кеминде öзÿмдÿ jайым ла jайалталу, Алтайына керектÿ эдер-тудар, таҥынаҥ аайлу баш билинер бала азырап, таскадары. Айдарда, алтай эне-ада балдарын ада-öбöкöзи тайанган Алтай jаҥ аайынча jÿрÿмге ÿредер ле таскадар jаҥду ла учурлу.
Эне кызын эне болорына белетеери
1.Энези кызына билениҥ эне болорго сÿÿш-салымыла jурт тöзööрине белетеп, салым-сÿÿш керегинде jартап айдып берер jаҥду ла учурлу.
- Энези кызына jаш баланы тууйтан ла барлу jÿрзе тудунатан jаҥжыгулар ла таныштырып, бу айалгада эпшиниҥ эди-каныныҥ солынтарыла таныштырар jаҥду ла учурлу.
- Энези кызын билелÿ jÿрÿмге белетеп, эрин Алтай jаҥ аайынча канайып кичееп ле корылап jÿрерине темиктирип таныштырар jаҥду ла учурлу.
- Энези кызын айыл-jурттыҥ ар-jööжöзин öскÿретен (мал-аш кичеерине ле олордыҥ терезинеҥ, тÿÿгинеҥ jööжö белетерине) эп-аргаларла ончо таныштырып, оны белетеп салар jаҥду ла учурлу.
- Энези кызын келер öйдö билезин курсактайтан эп-аргаларла, курсактардыҥ бÿдÿмдериле таныштырып ла темиктирип салар учурлу.
- Энези кызын айыл-jуртту эпшиниҥ улус ортозында тудунатан кылыгыла таныштырып, бойы темдек болуп, темиктирип салар jаҥду ла учурлу.
- Энези кызын эне канайып бойыныҥ балдарына ÿредÿчи ле таскадаачы болорын jартап, бойыныҥ jÿрÿми ажыра темдек болор jаҥду ла учурлу.
- Энези кызын «Таш таштаган jеринде, бала барган jуртында jадар учурлу» деп, барган jуртын jарандырып öскÿрерине ÿредер jаҥду ла учурлу…
Айдарда, алтай эне ада-öбöкöзи тайанган Алтай jаҥ аайынча бойыныҥ кызын эне- билениҥ тöзи ле эр кижиниҥ эжи болорына белетеп салар jаҥду ла учурлу.
Адазы уулын ада болорына белетеери
- Адазы уулы jаткан jерин сÿÿрине ле байларына jаштаҥ ала ÿредер jаҥду ла учурлу.Jÿрÿмниҥ ончо jанынаҥ Алтай jаҥ ажыра кöрÿп, байланарына тазыктырар jаҥду ла учурлу.
- Адазы уулы jаткан jериниҥ агаш-тажын, аҥ-кужын, агын-кутук сууларын ончо танып ла олордыҥ учурын билерине ÿредер jаҥду ла учурлу.
- Адазы уулы jаткан jериниҥ байлыктарын аайлу-башту тузаланарга билзин деп, Алтай jаҥ ажыра таныштырып, чÿм-jаҥдардыҥ учурын jартап берер jаҥду ла учурлу.
- Адазы уулы малга кару болзын деп jаштаҥ ала оны мал ижине темиктирер jаҥду ла учурлу.
- Адазы уулыныҥ кöзинче бойыныҥ тоомjызын тÿжÿрип, билинбенче аракы ичпеес jаҥду ла учурлу.
- Адазы уулын эр кижиниҥ jепселдерин (бычак, мылтык, малта,тапыр, камчы ла о.ö.) аттыҥ jепселдерин (ээр-токым,ÿйген-нокто ла о.ö.) кирге-торго чачтыртпай чеберлеерине ÿредер jаҥду ла учурлу.
- Jаш кижи эне-адазына jажына jаш бала болорын ундыбас учурлу, онын учун олордыҥ оны öйинеҥ öткÿре коптологон, кичееген, келишпес оок-тобыр кылыктарын öткÿрип турар учурлу.
- Jаш кижи эне-адазын, олорды одын-суула, курсак-тамакла, кийим-тудумла jеткилдеп, кичееп азырарын кичинектен ала сананар jаҥду ла учурлу.
Балдарга jасактар
Алтай jаҥда балдарга jасактар:
- Jаш кижи jаан улустаҥ сöс блаашпас jаҥду.
- Jаш кижи jаан улустыҥ алдыла баспас jаҥду.
- Jаш кижи ажаныш тушта jаан улустаҥ озо тепшиге кирбес jаҥду.
- Jаан улустыҥ куучынына jаш кижи киришпес jаҥду.
- Jаш кижи jаан улустыҥ адын адабас, байлап айдар jаҥду.
- Jаш кижи адазына ла энезине кату сöс айтпас jаҥду.
- Jаш кижи jаан улустыҥ айбызын угар jаҥду.
- Jаш кижи jаан улустыҥ ортозында «Öлöҥнöҥ озо jалбырак» болбос jаҥду.
- Jаш кижи jаан улус турза, отурбас jаҥду.
- Jаш кижи билер учурлу «Баштактыҥ бажы jарык болотон» jаҥду.
- Jаш кижи билетен Jаш кижи jаҥду «Бойы jыгылган бала ыйлабас».
12.Jаш кижи азыраган эне-адазын jамандабас, jеектебес учурлу,»Тойгон айагыҥдööн кайа кöрÿп тÿкÿрбе, бойыҥа ойто ичерге келишпезин» ундыбас jаҥду.
Айдарда, алтай jаш кижи ада-обöкöзи тайанган Алтай jаҥныҥ ого учурлалган jасактарынаҥ бек ле быжу тудунып, алтай албатызын, бойын арутап jатканыла оныҥ öзÿмин тыҥытканы деп оҥдоор jаҥду ла учурлу.
С.М. Майманакова
