Россия Федерацияныҥ Президенттиҥ Jакааныла «2024 jыл — Биленин jылы» деп jарлалган.Алтай албаты кумран чактардаҥ ала билеге jаан аjару салып, бийик баалаган. Оныҥ учун «јаанныҥ сӧзин јанчыкка сал» деген укаа сӧслӧ башкарынып, Зинаида Тырысованыҥ «Алтай jаҥда эрдиҥ jаҥы ла учурлузы «(2014) деп бичигинеҥ «Чага байрам» деп бöлÿкти кычыраачыларга кыскарта jарлап турум.
Jаҥы jылды кийдирген Умай-энебиске учурлалган jылдыҥ бажында билелик учурлу ЧАГА байрам öткÿрилер jаҥду.
Чага Байрамныҥ учуры:
- Чага Байрам — ол алтай калынjар аайынча jылдыҥ бажында чаган ай jаҥырза, тÿш узаган тушта,УМАЙ (Кÿн) эне кудайга мÿргÿген алтай билелердиҥ кудайлык учурлу байрамы.
- Чага Байрам — ол алтай калынjар аайынча кажы ла алтай биле jыл jайаачызын айыл-jуртына уткып кийдиретен кудайлык учурлу байрам.
- Чага Байрам — ол алтай билелерди кымыган ла арутаган, ордоныҥ тöзин бектеген кудайлык учурлу байрам.
- Чага Байрам — ол алтай албатылардыҥ кылык jаҥжыгузын öскÿрип, албатыныҥ ук аҥылузын чеберлеп корыган кудайлык учурлу байрам.
- Чага Байрам — ол алтай албатыны Умай-эне каанысла тудуштадып, акт арыктаҥ тудунып, ару ла элбек кöгÿс-байлыгын öскÿрген кудайлык учурлу байрам.
- Чага Байрам — ол алтай албатыныҥ ада-öбöкöзин бийик öзÿм кемине jединерге, албатыны катандырып кымыган кудайлык учурлу байрам.
- Чага Байрам — ол бийик öзÿмдÿ алтайлардыҥ калынjарыныҥ jÿрÿмге тебинип чыккан агару бозоголу кудайлык учурлу байрам.
- Чага Байрам — ол Алтай jаҥныҥ баштапкы эл-jондык биле бирÿгизин ордолык кемине чыгарган тоомjылу кудайлык учурлу байрам.
- Чага Байрам — ол Алтай албатыныҥ тереҥ ак кем ÿредÿлÿ кемин темдектеп кöргÿскен кудайлык учурлу байрам.
- Чага Байрам — ол алтайлардыҥ Умай-зне каанысты кöдÿрип, оныҥ агару кÿÿниниҥ болужыла билелерин бектейле, албаты болуп биригетен ле öзÿм алынатан аргазы, ийдези, jолы, ырызы.
- Чага Байрам — ол алтай албатыныҥ «Бис ак jарык сыйлаган ла агару салымду Умай-энегистиҥ балдары.Оныҥ учун алтайлар ару санаа-кÿÿндÿ, ырысту-кежиктÿ, агару салымду албаты» деп оморкойтон керес темдеги.
- Чага Байрам — ол кажы ла алтай билениҥ тоомjылу ла ырысту jÿрÿм jÿретен jаҥы (право).
Онойдо ок Чага байрамда кажы ла алтай биле Умай-эне кааныс экелген jылдыҥ jайаачызын (тотем покровитель) уткыйтан jаҥду. Кажы ла кирип jаткан jылда бойыныҥ байлу аҥы бар, олорды Теҥери Jайааннаҥ Умай-зне каан кудайыс тÿжÿрер jаҥду. Оныҥ учун кажы ла биле jыл Jайаачызын бойыныҥ эжигинеҥ база уткыыр jаҥду.
Чага Байрамды öткÿрери
- Чаган айдыҥ 7 jаҥызынаҥ 16 jаҥызына jетире, jаҥарган Алтай-Кудайдыҥ кудайлык jетикÿнлигинде öткÿретен jаҥду.
Чаган ай — чак ла кан деген су-алтай эки сöстöҥ турат. Чаган айда jаҥы кÿнлик jыл башталганыла кижиниҥ каны jаранып, база jаҥы чак алатан jаҥду.
Канjаҥарганы — ол Умай-знегистиҥ чокторыныҥ болужыла аруталган кан.
Чак — кижиниҥ кÿчи, аргазы. Кижи бол, биле бол, jаҥы jыл кирерде, бойына чак-ийде алынып, канын арутап ла jаҥыртып jатканы.Чаган айдыҥ байлу ады Ак ай болот.
- Алтай калынjар кÿÿнлик (солнечный) ле айлык (лунный) калынjарлардаҥ тапташтырылган jылдык калынjар болотон jаҥду. Оныҥ учун Чага байрам тÿш узаза, кÿÿнлик jаҥы jыл башталарда, айлык калынjарга тайанып, öткÿрилетен jаҥду.
Чага Байрамды öткÿретен jер
Кажы ла билениҥ айлыныҥ эжигинде, ат чакызыныҥ оҥ jанында, кÿнчыгышка удура кöрÿп öткÿретен jаҥду.
Чага Байрамды öткÿретен ээжилер
Чага байрам Умай-эне кааныска саҥ салынар jаҥду.
Саҥ — ол амадаган кудайдыҥ алдына кижиниҥ салган кÿÿндÿ-кÿрези. Чага байрам тужында саҥды Умай-эне кааныска саҥ салатан jаҥду. Саҥды кажы ла биле бойыныҥ арга-кÿчиле, кÿÿниле салар jаҥду. Айылдыҥ эжигинде, ат чакыныҥ оҥ jанында, сокыныҥ ÿстинде jалбак кÿре ташка оттоҥ кÿйдÿретен jаҥду.
Кÿре таш — ол кÿнет jердеҥ алынган, отко кÿйбес бек отык таш.
Саҥды салып, мÿргÿÿлди баштайтан кижи:
Кажы ла билениҥ мÿргÿÿл байрамын билениҥ бажы эр-ада кижи баштайтан jаҥду. Кандый бир шылтактардаҥ эр кижиге баштаарга келишпезе, эпши-эне кижиге баштаарга jараар jаҥду.
Мÿргÿÿлге туружатан улус:
Биленин тöзи- эне, биленин бажы — ада ла олордыҥ бала-барказы. Онойдо ок чагага айтырткан айылчы улус туружар jаҥду. Кату конок бай тудуп, чыгымтыган улуска туружарга jарабас. Нениҥ учун дезе олорго конок кÿндер öткöнчö, арчын тудунарга ла тöзöмöлдÿ керектерге туружарга jарабас. Олордыҥ бу öйи божогон кижиге кöндÿгерге болужып, öскö кÿндÿ ле айлу Алтайла камалашкан тужы болор.
Саҥды салатан ээжилер
- Арчын алас
Озоло баштап эш арчынды отко салар jаҥду. «Алас, алас, алас, Алтайдыҥ байлу сындарынаҥ алган агару салымду арчын jыраа агажыс jолды арчып, арутап, Умай-эне кудайыска jетсин, мениҥ билемниҥ ару кÿÿнине jол ачсын» деп алкаар jаҥду.
- Сÿт ÿрÿс
Оныҥ кийнинде Умай-эне кааныска ак ÿрÿс кöдÿрер jаҥду. Сÿтти ÿч катап Кÿн-энегиске удура ÿрÿстеер jаҥду.
Ӱрÿс — ол калбактыҥ бажынаҥ ичкери чачып кöдÿрген сÿт. Чачылга деп айдарга jарабас. Нениҥ учун дезе коромjыга колдыҥ сыртыла чачатан jаҥду. Аруга jаҥдаганын ÿрÿс деп айдатан jаҥду.
Ӱрÿс — ол ÿрен деген сöстöҥ таркаган тазылду, öзÿмди темдектеген чÿм-jаҥ.
- Тепши
Кÿскиде, кÿчÿрген айда, кышка белетеген согум сойор jаҥду. Согумныҥ ортозынаҥ ак койды аҥылап ÿчелеп салатан. Ол чагада тепшиге салатан кÿндÿÿ-кÿре болор.
Ӱче — ол койдыҥ кöксине белкенчегин сугуп салган малдыҥ эди. Оны ÿче эт деп айдар jаҥду. Бир jылга аргалу улус канча малдыҥ эдин ÿчелер. Jе кажы ла алтай кижиниҥ билезинде мÿргÿÿлдерде тепшилейтен аҥыланган эки ÿче эт болотон jаҥду. Айдарда, баштапкы ÿчени Чага байрамда бузатан. Ӱченеҥ койдын тöжин, jÿрегин, сÿме кабыргазын ла jодозын jалачы этирте башка кайнадып ийер.
Jалачы кайнатканы — ол тыш канын ла кургада канадып ийген чыкту эт. Саннын тепшизинде ару, бÿдÿн тепши-табакка салар. Аҥылу тепшиде куйак болгон тöш, jÿрÿм берген jÿрек, jол ачкан jодо, корычыл учурлу эштÿ сÿме кабырга (jÿректиҥ алдында jÿрген кабырга) болор учурлу. Этти öрö сыйра кезип, санныҥ одына салар jаҥду.
Аш-курсактыҥ бажы
Оноҥ ары саҥга аш-курсактыҥ бажын салатан jаҥду. Амзабаган арчылу сарjу, курут, теертпек. Теертпекти быжырза, ортозын ÿйттеп койор jаҥду. Ортозы ÿйттÿ теертпек — ол Кÿн-энеге бис амыр-энчÿ jадырыс деген темдек. Jемтийте кескен теертпекти кижи божозо ло конок кÿндериниҥ байын туткан öйлöрдö быжыратан jаҥду.
Оныҥ учун ортозын jемтийте кескен теертпекти саҥга саларга jарабас, бу табу.
Саҥды салала, мÿргÿÿл божогон учында, эне Кижи чыгара айдынышты баштаар jаҥду.
Чыгара айдыныш — ол öткöн jылда биленин улузына jаманын jетирип jастырганын öткÿрип койзын деп сурап, кажы ла кижиниҥ кÿÿн-санаазы аруталганы.
Уткуулду алкыштар айдыжары ла сыйлажары.
Чыгара айдыныштыҥ кийнинеҥ билениҥ улузы бой-бойлорын jаҥы jылды айылына кийдиргениле алкап уткыгылаар jаҥду. Бу учуралга кажы ла кижиге сыйлар белетеп койотон. Jылу сöстöрди айдып, сыйлажып, ончозы биленин остолына айландыра отурып, ажангылаар jаҥду… Алтай калынjарла öткÿрилип jаткан Чага байрам бир jетикÿндÿк туркунына болотон jаҥду. Бу öйдö кажы ла алтай биле бойына эптÿ öйди талдап чагалар jаҥду.
Айдарда, алтай калынjарла öткÿрилген ада-öбöкöбис тудунган Чага байрамды улалтып, алтай биле бойын бектеп ле арутап, албатыбысты öзÿм jолына апарарга тудунар jаҥду ла учурлу.
С.М. Майманакова белетеген
