Алтай тилдин ÿредÿчизи
2023 jыл Россияда ÿредÿчилерге ле таскаадычыларга учурлалган jыл болордо, узак jылдарга Онос јурттыҥ орто (толо) ÿредÿлÿ школында алтай тилдиҥ ÿредÿчизи, Чамал аймактыҥ Кÿндÿлÿ кижизи Валентина Яковлевна Черуковала эрмек-куучын öткÿрдим.
– Алтай улус тушкашканда, бой-бойынаҥ ады-jолын, угы-тöзин суражатан эди. Валентина Яковлевна, слер кемниҥ билезинде чыкканаар, эне-адагар кандый сööктÿ улус?
– Адам комдош сӧӧктӱ Яков Владимирович Казагашев, Шабалин аймактыҥ Камай јуртында чыккан, öскöн. Адам Ада-Тöрöл учун Улу jууда турушкан, Украинский фронтто. Jуунаҥ будында шыркалу, оҥ колы jок келген. Је ондый да болзо, Камайда почта тартып иштеген, 1977 jылда божогон. Энем Зоя Тантышевна Чодоева, тодоштордоҥ. Камайдаҥ јаан ыраак јок Кÿзлелÿ деп jуртта чыккан,ол jурт эмди jок. Jууныҥ öйинде jерлештериле кожо колхозто тÿни-тÿжи иштеп, фронтко курсак-тамак, кийим-тудум белетеп аткарышкан. Энем тогузон јети jаштуда божогон. Бистиҥ биледе алты бала болгон, мен – ӱчинчизи. Адам-энем бисти чыдадып, ончобыска ÿредÿ берген, ортобыста милицияныҥ, медицинаныҥ, культураныҥ ла ÿредÿниҥ ишчилери болгон, эмди ончобыс амыралтада.
Мен 1956 jылдыҥ тулаан айыныҥ 14-чи кӱнинде Камай јуртта чыккам. Баштамы класстарда тӧрӧл јуртымныҥ школында ÿренгем, оноҥ ары 1973 jылда Шабалинниҥ орто толо ÿредÿлÿ школын божотком, бир jыл Черыныҥ совхозыныҥ Акjолдогы фермазында иштегем. Кышкыда чанакту атту öлöҥ тартып, уйлар азырагам. Оноҥ ÿредÿ башталган. 1976 jылда Онос-Бажында Черуков Павел Николаевичле биле тöзöгöнис, ол ло jыл Оноско кöчкöнис. Мен – ырысту кижи, ӱч баланыҥ энези ле јети барканыҥ јааназы. Балдарым да, баркаларым да бийик ÿредÿ божодып, бойлорыныҥ билезин тöзöп, бастыразы иштегилеп jат.
– Валентина Яковлевна, слерле кожо канча jылга библиотекада иштегенис, бу ишке канайып келгенеер?
– Озо баштап мен болчомдордыҥ турачагында иштегем.1982 jылда мени jурт библиотеканыҥ ижине кычыргандар. Иштеп турала, ол ло jылда Барнаулда культпросвет училищеге заочный библиотечный бöлÿкке кирип ÿренгем. 1982-2003 jылдарда Оностыҥ библиотеказында иштегем. 1992 jылда Чамал аймак тöзöлгöн, Оностыҥ библиотеказы Чамал аймактыҥ тöс библиотеканыҥ филиалы болуп, солун, jилбилÿ иштер башталган. Башка-башка маргаандар öдöтöн. Ого туружып, Чамал аймактыҥ администрацияны Алтай Республиканыҥ культура министерствозыныҥ Кÿндÿлÿ грамоталарыла кайралдаткан эди. Ол öйдö Чамал аймактыҥ тÿÿкизине, алтай калыктын чÿм-jаҥдарына тыҥ аjару эдип баштаган.
– Библиотекада jакшы иштегенер, Чамал аймактыҥ библиотекарьларыныҥ ортозында jедимдÿ ижерле jарлу болгонор.Оностыҥ орто ӱредӱлӱ школына слерди кем кычырган?
– 1992 jылда мени Оностыҥ орто ӱредӱлӱ школына 1-9 класстарда алтай тилле факультатив öткÿрзинг деп сурагандар. Школдо меге иштеерге jараган. Балдарла кожо алтай чÿм-jаҥдарды, калыктыҥ оос чÿмделгезин,
jаҥжыгуларын ÿренип баштаганыс. Меге мында jаан болужын школдыҥ директоры Екатерина Федоровна Прищепа ла завуч Вера Григорьевна Жигалова jетиргендер. Олор мени ÿредÿге ийгендер. Ойто ло ÿредÿ. Туулу Алтайдыҥ эл университединиҥ филолоия факультединиҥ алтай бӧлӱгин заочный бӱдӱмле божотком. Алдында, Оностыҥ школы балдарды орус программала ӱреткен, не дезе, школдо орус укту балдар кӧп болгон. Онос-Бажыныҥ, Оностыҥ алтай балдары Бешпелтирдиҥ школында ÿренген. Мен – Оностыҥ школында алтай тилдиҥ баштапкы ÿредÿчизи. 31 jылдыҥ туркунына Оностыҥ школында алтай тилдиҥ ÿредÿчизи болуп иштеп турум. Балдар маргаандарда, олимпиадаларда, ойын-концерттерде jилбиркеп турушкылап jат. Једимдӱ ижим учун Алтай Республиканыҥ ӱредӱ министерствозы Кÿндÿлÿ грамотала кайралдады. 2019 jылда Чамал аймактыҥ Кÿндÿлÿ кижизи деп ат берилди.
– Валентина Яковлевна, калганчы öйдö алтай тилди ÿредеринде курч сурак тура берди. Слер ижигерде бу öҥзÿре суракты аjардаар ба?
– Эйе. Баштапкызында, энелер балдарына алтай тилди ÿренерге кÿч деп, балдарын тöрöл орус тил ÿренерине кöчÿргилеп jат. Экинчизинде, кезик эне-адалар бойлоры да билезинде орустап куучындажып jат, оныҥ учун биске, ÿредÿчилерге, кÿч болуп туру.Ӱчинчизинде, алдында алтай јурттарда болчомдордыҥ турачагында таскадаачылар балдарла алтай тилле куучындажатан учун, школго келзе бала тилин билер болгон, эмди турачактарда балдарла орустап куучындажат, оноҥ улам алтай бала школго келзе, орус тилдÿ болот.
Калганчы jылдарда алтай тилге аjару салып, тöрöл тилин билбес ле коомой билер балдарга «Алтай тил – Алтай Республиканыҥ эл-тергеелик тили» деп программала jаҥы бичиктер чыгарылып jатканыла, бис алтай тилдиҥ ÿредÿчилери, сÿÿнип jадыс. Мен билерим, бистиҥ республиканыҥ тӧс калазында болчомдордыҥ турачактарында алтай бöлÿктер ачылган, ол сÿреен jакшы темдек.
– Бистиҥ аймакта «Албатылык» деп окылу атту ады jарлу «Чейне» деп öмöлик бар. Чамалдыҥ алтай улузы оныла оморкоп, сÿÿнип jÿрет. Слер, бу öмöликтиҥ турушчызы, кеендиктин jолына канайып келгенеер?
– 1976 jылда Оноско кöчÿп келеле, јаантайын художественный самодеятельностьто турушкам. Ол öйдö бис, библиотеканыҥ, клубтыҥ ишчилери, агитбригадала койчылардыҥ, уй саачылардыҥ турлуларына, трактористтерге бичиктер, газет-журналдар апарып туратаныс, оноҥ ойын-концерттер, кино кöргÿзетенис. Оноҥ ло бери кожоҥдоп баштагам.
1995 jылда Алексей Вадимович Яманов Барнаулда культпросвет училищени божодоло, Оностыҥ клубына художественный руководитель болуп иштеп келген. Ол кижи бисти jууп, «Чейне» деп öмöлик тöзöгöн. Ӧмӧлигистиҥ туружачылары: Алексей Вадимович Яманов, Надежда Васильевна Яманова, Вячеслав Иванович Акулов, Валентина Яковлевна Черукова. Эҥ ле озо бис jаан jашту улустаҥ Кадын ичиниҥ алтай кожондорын jууп, ÿренгенис, чÿм-jаҥдарысты орныктырып, алтай кеп-кийимдер кöктöдип, Чамал аймакта алтай калыктыҥ байрамдарында эрчимдÿ туружып баштаганыс. Канча катап «Албатылык» деп окылу адысты корулаганыс. Öмöлигис республиканыҥ, анайда ок калыктар ла талалар ортодогы байрамдарда туружып, кöп Кÿндÿлÿ грамоталарла, дипломдорло, Быйанду самараларла, баалу сыйларла кайралдаткан.
Валентина Яковлевна, слер jÿрÿмниҥ jакшы да, jаман да öйин кöргöнööр, эмди öзÿп jаткан jашöскÿримге нени кÿÿнзеп айдараар?
– Бу jылды ÿредÿчиниҥ ле таскадаачыныҥ jылы деп адаган, онын учун биске jаан аjару эткен, jозокту, болушту болды.
Келер Улуу jылда алтай албатыма, jашöскÿримге кöп jедимдер, амыр-энчÿ, су-кадык кÿÿнзейдим. Јуу-согушта балдарыс тирÿ, амыр jанып келзин. Алтай тилис мынаҥ ары öҥжип, Алтайыс амыр турзын, бала-баркабыс ырысту öзÿп чыдазын!
Эрмек-куучынды
С.М. Майманакова ӧткӱрген
Фотојуруктарда: В.Я. Черукова
