«Тӱрк Телекей» деп журналдыҥ 1-кы номеринеҥ алылган ӱзӱк-бичимел бистиҥ кычыраачыларга јилбилӱ болор деп иженип турум. Мурад Искандерович Аджи Москвада чыккан, угы-тӧзи кумык. МГУ-ны ӱренип божоткон. Тӱӱкилик географияла, экономикала, социологияла
јилбиркейт. Оныҥ «Полынь Половецкого поля», «Тайна святого Георгия» деп бичиктери jaaн суруда, онойдо ок бу бичиктер аайынча билимчилердиҥ ортозында сӧсблаашту, тал-табышту куучындар кӧп болгон.
Мурад Искандеровичтиҥ бичимелдеринде айдылган кӧп темдек-учуралдарыла јӧпсинбес арга joк. Бу кижиниҥ сӧсторин керелеп турганы — Алтайыстыҥ телкем јалаҥдарында jeбpeн суактар бары, Оҥдой аймактагы Алтыгы-Соору ла Чуй ичинде темир кайылткан печкелердиҥ изи артканы. Кийген кеп-кийимисте де, тудунган-кабынган озогы эдимдеристе де кажы ла чийе тарткан учугы, кееркедим темдеги учурлу ла тереҥ тӱӱкилӱ. Онойдо ок айак-казанысты да, курсак-тамагысты да тууразынаҥ келгендер айдып берген деп пе?
Эм-тус ӧлӧҥдӧрди билери ле олорды тузаланганы бӱткӱл билим деп айдарга келижер. Бу ончо байлыкты бис «бичик-билик билбес калык» канайып чактар ажыра энчиленип келгенис? Тӱркология билимде тӱрк укту калык аҥыланып ӧрӧ чыкпазын деген јажыттар, кӱйӱништер эмдиге улалганча. Бис дезе удура эрмек айдардаҥ болгой, карын ӱн алыжып, кӱнниҥ чогын кечебашкӱн ле кӧргӧндий болодыс.
Оҥдой аймакта Јаламан-Оозында јебрен городтыҥ орды-изи керегинде эмдиге чокым-тӧп jemupӱ эдилбеди. Бу ла ок аймакта база бир јерде јебрен городтыҥ ордыизи бар. Бу јажыттарды ачарга акча-манат joк тужакталып калган отурадыс.
Jaaн калыкка бистиҥ энчи-байлыгыс керек joк, ол бистиҥ бойыска керектӱ. Авторды jӧмӧп тура, акырбистиҥ калык, ӧскӧ калыкка кӧрӧ, бай энчилу, тӱӱкилӱ эмтир деп айдарга ченешпей jaдым. Бу байлык текши Россияниҥ кӧгӱс- энчизи болуп jaт. Ачыгынча айдынатан ӧй келген, јӱрӱм де бистеҥ некеп jaт. Алдыста jaжыттap эмди де толо. Кандый да бичимелди, кажы ла тилдеҥ тӧкпӧй-чачпай бӱткӱлинче кӧчӱрерге кӱч, je ондый да болзо, автордын тӧс шӱӱлтезинеҥ тууралабаска чырмайдым.
А. Урбанов
Бис — кыпчактар
Дешти-и-кыпчак — јажытту телекей
Jep-телекейдеги ондордоҥ ажыра эл-калык тӱрк тилле куучындажат. Тӱндӱкте jaткан якуттардаҥ ала орто Европага jeтире, оноҥ до ары кӱнбадыш jaap тӱрк тилле куучындашкан калыктардыҥ куучыны угулат. Тӱндӱк Африкада, чокымдап, Тунис ле Марокко ороондордо тӱрк jypттap бар. Je тоозыла эҥ ле кӧби — турок калык, олордыҥ тоозы 50 миллионго једет. Je кажы ла турокто чындык тӱрктиҥ каны акпай jaт. Кичӱ Азияныҥ јеринде jeбpeн гректердеҥ, перстердеҥ ле ӧскӧ дӧ албатылардаҥ таркаган калдыктары jypтайт, олор бойлорын тӱрктер деп аданат. Олордыҥ тыш кебери де, кылык- jaҥы да тӱрк калыктаҥ аҥыланат ла јаантайын аҥыланар.
Je бу учуралда тофалар керегинде мынайып айдарга, байла, келишпес. Бу калык Иркутский (Ӱркӱт) областьта јуртайт. Олордыҥ тоозы бир канча ла jӱске шыдар. Je олор эҥ ле јебрен тӱрк тилле куучындажат, эҥ ле ару тӱрк кан олордыҥ тазыл-тамырында болор. Бу калык, ӧскӧлӧрине кӧрӧ, ӧскӧ калыктарга кожулбай, кайылбай, чактар ажыра алтап келген. Тӱрктердиҥ телекейи телкем ле элбек. Кезиктери тӧрӧл тилин ундып та койгон болзо, je чырайларын, jaҥдаган јаҥын таштабай, эмдиге энчиленгенче. Каныс бистиҥ ончобыстыҥ jaҥыс, je нениҥ учун тилдерис башка? Эмдиги ӧйдӧ тӱрк тӱркти таныбайт, угытӧзин билбейт. Тӱрк культураны энчиленген бойыс, кийни-алдысты сананбай, бойлорысты ла уйатка тӱжӱредис. Мени алаҥзыдып, ачындырып турганы — мени кумык деп айтканында эмес, мениҥ угы-тӧзим кыпчактардаҥ болгон. Мен олордыҥ угы-тӧзинеҥ тарап-таркагам, эмди бойымды кыпчак деп окылу аданар кӱӱним бар. Олордыҥ тӱӱкизи мениҥ, ӧскӧзи меге керек joк.
Айылдаш јаткан карачайлар тӱрктерди аландарга кожот (иран тилдӱ осетиндерге), тӱрктердиҥ тӱӱкизин олорло колбойт, текши тӱрк калыктыҥ тӱӱкизин олордоҥ баштайт. Карачайды дезе јебрен тӱрктердиҥ тӧрӧли деп japтaapra чырмайгылайт. Je карын, ончо билимчилер кӧстӧҥ сокор каралга эмес. Мындый јакылта стол ажыра отурган јамылулардаҥ чыккан. Дагестандагы јаткан кумыктар бойлорыныҥ тӧрӧлин Кавказ деп тилге келишпес, јерлик сӧстӧрлӧ айдадылар. Карачайлар тӱрк калыктаҥ аҥыланганын оҥдоорго japaap — бу калык тӧртӧн јылдарда истежӱге алдырып, айдуныҥ јолына кирген. Эмди кумыктар 300 муҥ, карачайлар 200 муҥга арай ла јетпес, балкарлар тоолу ондор ло муҥ. Эки јарым чактаҥ эмеш ажыра ӧй кайра бис jaҥыс калык деп аданып, jaҥыс ороондо јатканыс. Бир канча ӧйдиҥ бажында бисти, текши калыҥ калыкты, оогош албатыларга бӧлип салдылар. Кезиктери тӱрк калыктыҥ тӱӱкизин Чингис кааннаҥ баштайт. Je бистиҥ тӱӱкибис Алтын орданаҥ башталбаган ине.
Арабтар бистиҥ тӧрӧлисти «Улу Чӧл» — «Городтордыҥ телекейи» деп адаарда, варягтар «Дешт-и-Кыпчак» — «Каан городтор» деп айткандар. Эмди сананып кӧригер, «кӧчкӱндер» ле «городтордыҥ телекейи» — бу сӧстӧрдиҥ учуры эки башка эмес пе? Аайлашпас-булгалышта Дешт-и-Кыпчакта оодылып-чачылып калган калык, ӧскӧ ка-лыкты тоноп ло кӧчӱп јӱргениле азыранган деп japтaapгa ченешкилейт. Бу чӧлдиҥ калыгы бир ле кӱн туруп чыгала, je бир канча ӧйдиҥ бажында јажытту јылыйганы кемди де кайкатпаган. Бу калыкты јердиҥ ӱстинеҥ кырып, јоголтып салгандый. Je бу ла ӧйдӧ јаҥы калык табылат, ондый ла кӧп тоолу. Ойто ло тӱрктер. Кыпчактар качан да оодылып-чачылып калган кӧчкӱн калык болбогон, болор кӱӱндери де joк. Jeбpeн чӧлдиҥ калыгы, јаҥда кандый ук-тӧс турган ол ӧй туркунына олордыҥ угын аданары чактар алтап келген јажыттыҥ эп-сӱмези болот. Мениҥ билеримле, «кыпчак» — тӱрк калыктыҥ тӧс сӧӧктӧриниҥ бирӱзи. Ондый ла japлy ла учурлу эмес те болзо, je бу сӧӧк бистиҥ чӧлдӧги каандыкка аданарга ат берген. Бӱгӱнги айалгада чӧлдиҥ улузын бӧлип, ары-бери japa тартып, беженнеҥ ажыра «тӧс уктарга» ылгаштырып салды.
Бистиҥ кезигис тӧрӧл тилисти ундып салганыс, кезигис бир эмеш солынталарлу да болзо, чеберлеп алганыс. Jaҥыс ла тилдеҥ албаты туруп чыгар эмес. Jӱректе ле кӧгисте ийде ле бар болзын. Бис Евразияда эки jӱc миллионноҥ кӧп, jep-телекейде japым миллиардтаҥ кӧп. Je качан бирде бисти бӧлиген «кӧжӧгӧ» joгoлop, ол тушта, байла, биригерис. Бис — кыпчактар, каныс бистиҥ jaҥыc. Алтайысты ла Улу Чӧлди эмди эске алыналы.
Кабай болгон Алтай
Кӱнчыгышта јаҥы эрадаҥ озо Кӱнчыгыш Сибирь ле Алтайда јуртаган «динлин» деп албаты бары japлy болгон. Јебрен бичимелдерде олор керегинде кӱнбадыш јерлештери, кӧк кӧсту ле јарык ӧҥдӱ чачту деп јетирӱлер бар. Кыпчактардыҥ тыш бӱдӱми, оборы кыдаттардаҥ аҥыланат, олор бисти «болчок» баштар деп тегиндӱ аҥылабаган. Кемзине де бис кыска бутту деп кӧрӱнетенис, je канайдар. Теҥериниҥ јайаачызы бисти анайып jaйaп салган туру. Бӱгӱнги кыпчактар тыш кебериле башка. Олор кӧп сабада кара чачту ла кара кӧсту. Je баштапкызында, калыктыҥ кӧксинде артып калган санаа-шӱӱлтези, ийдези солынбаган, ол ло бойы артып калган. Чӧл — бистиҥ тӧрӧлис, Алтай — бистиҥ кабайыс. Академик О.П. Окладников алтанынчы јылдарда јебрен кижиликтиҥ турлузыныҥ изин Алтайда, чокымдап айтса, Улалу сууныҥ јарадында тапкан.
Эки jӱc муҥ јыл кайра! Тӱрк калыктыҥ тӱӱкизин бу ӧйдӧҥ ала тооломого кийдирер керек. Јер-телекейде бу табынтыга јууктажып турганы joк. Је оны чокым тӱрк калыктыҥ культуразы деп адабай, Алтай эмезе Сибирдиҥ культуразы деп адагандар. Ол тушта кажы ла эрмекти, бичимелди собырып, ылгап туратан ӧйлӧр болгон. «Пантюркизм» деген бурулаш ла истежӱ де болгон, ол не дегени эмдиге јетире јарты јок. Текшилей алза, Алтайды да, Улу Чӧлди де кем де тереҥ, чокым-japт шиҥдебеген.
Јебрен Алтайда казынты рудаларды табарын ла олорды тузаланарын билер болгон. Бу ок ӧйдӧ геология-билим башталат. Ӱредӱ тӱрктерге ийде-кӱч ле jep-телекейге jaҥ берет. Бу ӧйлӧрди jaҥыс ла тудунар-кабынар эдимдер керелеп, чокымдап турган эмес, онойдо ок jeбpeн руда кайылткан печкелердиҥ орды-изи керелейт. Эмдиги ле «кайла», «кирка», «бутора», о. ӧ. сӧстӧр тӱрк тилдеҥ таркаган.
Баштапкы темир кайылтаачы кем болгонын бис качан да билбезис. Је ол тӱрк болгон, ол кижиге учурлап кереес тургузар ӧй келген. Калыктыҥ темир эдимдер туаланып баштаганыла колбой јадын-jӱрӱми де ӧҥжип, japaнган. Јер-телекейди ачкан, ыраак талаларга кычырган. Аттыҥ ӱстинде отурган тӱрк атла биригип калгандый болгон.
Болот салдала кыралап, темир серпле аш јуунадып, калыктыҥ ийдези, арга-чыдалы тыҥыган. Эмдиги европей тӱӱки билимниҥ «кӱнӱркеп», ачынып турганы ол. Телекей бистеҥ мензинип алган, бис телекейдеҥ эмес.
Улу кӧчӱш
Темир эдимдер алтайлардыҥ јадын-јӱрӱмине текши јайылып, бийик ӧзӱм алынган. Темир эдимдердиҥ чыҥдыйы да оҥдолып, јаранып баштаган. Эл-калыктыҥ јердеҥ иштеп алатан аш-курсак тамагы кӧптӧгӧни, артыкташканы элдеҥ ле озо jaҥы турлулардыҥ кӧптӧгӧнин керелейт. Албатыныҥ јадын-јӱрӱми ӧҥжип, тоозы ӧзӱп, калыкка алтай тапчы боло берген. Алтайдыҥ ар-бӱткени бай, арбынду, быйанду да болзо, je калыкка оныҥ ончозы једишпезин оҥдогондор.
Алтайдыҥ турган айалгазыла телекейдиҥ тӧрт талазына јолдор ууламјыланат. Бис темиккен ле айас «Алтай ла» деп аданып јадыс, je ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ кӧрумиле, «Алтай» дегени — ол телкем. Ол Кӱнчыгыш Сибирдиҥ кырларынаҥ ала Байкалга (Байкӧль) јетире. Олордыҥ айдыжыла «Тенгри-тау». Бу агару «Тенгри» деп jepдe канча-канча ӱйе тӱрктер туулып, бу jepдeҥ баштапкы алтамдарын телекейге олор эткен. Тӱндӱкке ууланган јолды абајыш тайга ла ӱлјӱ сас бӧктӧгӧн. Тоолу ла уйа сӧӧктӧр (якуттар) јолын табып, Лена сууныҥ јарадына келгендер.
Ол тушта сууны «Илин» деп адагандар. «Индийский ӧй» бистиҥ тӱӱки билимисте чек ундылып калган. Je Индияныҥ бойында ол эмдиге jeтиpe ундылгалак. Тургуза ӧйгӧ јетире бу талада Канишку деп каанды тооп, ого бажырадылар. Бу талада кыпчактардыҥ темдеги, бистиҥ культурабыстыҥ ӱлӱзи чактарга чеберлелип артканча. Бу тӱрк каан Кашимирдиҥ чыдуузыла Алтайда ӧскӧн, ӧскӧ талаларла колбу туткан. Муҥдар тоолу јарлыкчылар тӱндӱктеҥ келип, бу агару jepлepгe бажыргылаган. Тӧзӧӧчи, башкараачызы Канишку каан болгон. Ол тушта тӧртинчи буддийский собордо тӱрктер (буддист jaҥду) Тенгри-каанга бажыргандар. Бу учурал Индияныҥ тӱӱкизинде темдектелип калган. Эмдиги ӧйгӧ јетире Кӱнчыгыш талада кыпчактарды тооп, ундыбайдылар. Олордыҥ тӧрӧлин Шамбхала деп эске алынгылайт. Алтайдыҥ эл-калыгына Улу кӧчӱштиҥ шӱӱлтези он јылдыктар, jӱc јылдыктар ажыра эмес, чактар ажыра келген. Бу узун, кӱч јол- jopык эки јарым чакка улалган. Jaҥы јерлерге келип одуланып, ээленип, оноҥ ары јол-јорыкты jaaн балдары улалткылап баргылаган.
Дешт-и-Кыпчак кечире јолдор, суактар салылган ла городтор ортодо колбу тудар почта jӱрген. Ӱч ат jeгип, почта тарткан улусты ямщик-јемшик деп адагандар. Ээн чӧл телекейдиҥ ӧзуминиҥ тӧзӧлгӧзи боло берген. Je эмди бу керегинде кайда да бичилбей де, айдылбай да jaт. Бистиҥ тӱӱки билимисте кайда ол јорыкташ, ачылталарыс керегинде айдылат? Алтайдаҥ барган калык телекейди тизеге тургускан. Ол керегинде каа-jaa ла оос чӱмдемелдерде шымыранган табыш угулат. Темдек эдип, ады-чуузы чыккан Акташ каанды алактар. Эдилдеҥ (Волга) ала Кавказка јетире јаткан албатыны бактырып алган болгон.
Одоштой јаткан јерлештери бу каанла, эл-калыгыла колбу тударга тегиндӱ чырмайгылабаган эмей. Je тӱӱки билимчилер бу керегинде, байла, ундып салгандар. Билим иштерде Кытаттыҥ, Индияныҥ, Кавказтыҥ ла Европаныҥ гран-кыйуларына јетире чӧйилген каандык, оныҥ тӧс калазы Дешт-и-Кыпчак керегинде јетирӱлер јокко јуук, бу суракты ӧскӧ ороондордыҥ билимчилери шиҥжӱде тудуп, јилбиркегендер. Кӱнчыгыш таланыҥ јебрен хроника-јетирӱлери бистиҥ тӱкичилерде ас учурайт. Совет билимде тӱрктердиҥ культуразы керегинде чын бичилген учун, билимчиге ат-нере берилбейтен болгон. Чикезинче айтса каандар: Баламир, Харатан, Донат — чӧлдиҥ калыгын Европага jeтире апарган. Олордыҥ алдына Византияныҥ, Римниҥ каандары тизеге тыркыражып тургандар. Эҥ улу кыпчак — Аттила болгон деп, бис эмди балдарыска айдарынаҥ да кемзинип јадыс. Бу кижи Римниҥ башчызын тизезине тургузып, кыпчактардыҥ агару темдегин, тӧрт айры темир крестти, ӧрӧ кӧдӱртирген. Аттила каан эл-калыктыҥ улу кӧчӱжин токтоткон, кӧчуш оноҥ ары кереги јок болгон. Соҥында ӧйлӧрдӧ кем де јалтанып, Аттила каан римляндардыҥ каанына 451 јылда оодо соктырган деп бичийт. Уйалбастыҥ санаазы. Бу да базынышты унчукпай ажырып ийгенис. Кем де Европага удура эрмек айтпаган. Бу «оодо соктырыштыҥ» кийнинеҥ, Аттила тӱндӱк Италияны оодо согуп, таштыҥ ӱстинде таш арттыргыспаган. Ол Римди јоголтпой артыргызып салган, нениҥ учун дезе император Валентианин ого багынып, улу кыпчак каанга jaҥыс та алтын јӧӧжӧзин эмес, анайда ок бойыныҥ кижиге барган эјезин, Гонорияны, берип ийген.
Јеҥдиртип билбес Аттиланы римляндардыҥ атту-чуулу черӱзи јеҥбеген, бойыныҥ ла тыҥзынчагы, бийиркеги jыгa базып салды. Бу ӧрӧ кӧдӱриниш jaҥыc бойын эмес, бӱткӱл калыкты јоголтып салган.
Бирӱзин береле, Аттила эҥ ле баалу учурлузын — кыпчактардыҥ амырын бойыла кожо апарган.
Аттиланаҥ jӱc сегизен тӧрт уул арткан, кыс балдарды тоого алылбайтан. Адазыныҥ ордына арткан ла јӱрегинде оныҥ амыр билбес каны согулган уулдары ӧӧн-бӧкӧн јогынаҥ отура берди. Бой-бойлорыныҥ ортозында удур-тедир тартыжу, jyy-чак башталган. Тӱрктердиҥ талортозы Римге јайыла берген, экинчи јаны јыланга туҥейлешкендий, терезин солып, «jaҥы калык» деп адангандар. Кӧк албанла ӧткӧн јолын ундып саларга ченешкендер. Бу калыктаҥ бургундардыҥ, совайцевтердиҥ, хорваттардыҥ, баварлардыҥ, саксондордыҥ, о. ӧ. «оок калыктардыҥ» тӱӱкизи башталат. Бу албатылар орто чактарда Европага кенейте теҥеридеҥ тӱшкендий бодолду болгон. Дешт-и-Кыпчак оогош каганаттарга оодылып-чачылып, бой-бойлорыныҥ ортозында чуугандажары, тартыжары јаҥжыгу боло берген.
