Алтайда Кÿÿ, Ороктой, Эjекаан — тÿÿкизиле, ат-нерелÿ улузыла байлык ла jарлу jурттар.Öрö айдылган jуртарды айландыра кöп казынты иштер öткÿрген археолоктор казынтыларда башка-башка ӧйлӧрдӧ јуртаган (темдектезе, таш ла кӱлер чактарда, Афанасьевтиҥ културазы тушта) улустыҥ тудунган-кабынганэдимдерин тапкандар.
Кÿÿ jурт совет öйдӧ, чокымдап айтса, 1926 jылда тӧзӧлгӧн. Бу јылдыҥ ÿлÿрген айыныҥ 15 кÿнинде школ ачылган, онон ло бери школды айландыра туралар тудулып, алтай улус jайы-кыжы бир jерде чук jадып баштагандар. Совет öйдӧ «Кызыл Черÿ» колхоз иштеҥкей улузыла танылу, айдарда, ады-чуузы мактулу, миллионер ӧмӧлик болгон. Оныҥ ишчилери Москвада ВДНХ-ныҥ кöрÿлеринде выставкада канча катап турушкан. Jозокту ла турумкай ижи учун колхозтыҥ председатели М. Субботин Ленинниҥ ордениле, кöп колхозчылар иштиҥ Кызыл Мааны ордениле кайралдаткандар.
Ороктойдыҥ тöзöлгöн jылы эдиге jетире jарталгалак. Кöмзöниҥ бичимелдеринде баштапкы катап бу jурттыҥ ады «Списки населенных мест Томской губернии» (1911) бичимелде темдектелген.Совет öйинде мында «Заветы Ильича» деп колхоз тöзöлгöн. 1930 jылда Ороктойдо мрамор табылган, фабрика тöзöлгöн. Москвадагы метроныҥ станцияларыныҥ бирӱзи, бистиҥ јердиҥ мраморыла jарандырылган.
Эjекаан jурт 1870 jылда архимандрит Владимирдиҥ камааныла тöзöлгöн миссионер jурт болгон. Баштап тарый јаҥы деремнеде серкпе тудулган, оноҥ школ ачылган. 1920 jылда Эjекаанда jурт совет ачылган, ого Кÿÿ, Эjекаан, Бийка,Чоба ла Каинзара кирген. Алтайга совет jаҥ келерде, мында «Искра» деп колхоз тöзöлгöн.
1971 jылдаыҥ јаҥар айыныҥ 25 кÿнинде Алтай крайисполкомныҥ jакааныла Эjекаандагы ла Ороктойдогы jурт советтерди бириктиреле, Кÿÿ jурт совет тöзöгöндӧр, тöс jери – Кÿÿ jурт.
Јаҥы ӧйди алза, 2006 jылда муниципал тöзöлмӧ «Кÿÿ jурт jеезе» тöзöлгöн, ого кирген jуртар: Кÿÿ, Ороктой, Эjекаан. Ӱч јуртта башка-башка укту 687 кижи jадат. Јеезениҥ башкартузында ӱч школ, ÿч фельдшерско-акушерский пункт, ÿч клуб, ÿч библиотека, почтаныҥ эки бöлÿги иштейт. Аргачылардыҥ алты магазини, крестьянский хозяйстволор: марал аҥ, јылкы мал, уйлар, койлор азырагылайт, амырайтан туралар, агаш кезетен пилорамалар ла оноҥ до öскö ээлемдер…
2023 jылдыҥ сыгын айыныҥ онынчы кÿнинде ӱч jурттыҥ калык-jоны Кÿÿ jурт jеезениҥ jаанына ойто ло катап Владимир Данилович Тантыбаровты кöстöп алды. Бу кижи мынаҥ озо беш jылдыҥ туркунына јеезени башкарган.
— Jакшылар, Владимир Данилович! Мен слерди келген Jаҥы jылла уткып турум. Ижеерде, билегерде jаан jедимдер болзын, бек су-кадык кÿÿнзеп турум. Бойыгар керегинде кыскарта куучындап ийзегер.
Мениҥ сööгим тоҥжаан. Чыккан-öскöн jерим — Чамал аймактыҥ Кÿÿ jурты. Ада-энем база бу ла jурттыҥ улузы. Адам, Данил Кириянович, Эјекаандагы совхозтыҥ Кÿÿдеги фермазында тракторист, оноҥ лесник болуп иштеген. Чамал аймак тöзöлгöн кийнинде, чокымдап айтса, 1995-1997 jылдарда, Тӧрӧлистиҥ бускалаҥду, кӱч ӧйлӧринде, Кÿÿ jурт jеезениҥ jааны болгон. Энем – Надежда Александровна (кыс ӧбӧкӧзи Олонова), сӧӧги мундус. Кÿÿниҥ сегисјылдык школында баштамы класстардыҥ ÿредÿчизи, завуч, школдыҥ директоры болуп иштеген, оноҥ амыралтага чыккан. Кÿÿ jурттыҥ тÿӱкизи jилбилÿ ле jарамыкту, оныҥ учун айылда темиккени ле аайынча айылда отурып болбой, ыраактаҥ келген айылчыларга, школдыҥ ӱренчиктерине тöрöл jериниҥ ле алтай албатыныҥ тÿӱкизи, чÿм-jаҥдары керегинде jартамалду иштер öткÿрет.
Мен бойым школдыҥ кийнинде Горно-Алтайскта «лесник-егерь» деп ÿредÿ божотком. Оноҥ таҥынаҥ, айлы-jурттымда мал-ашла иштегем. Эш-нöкöрим — майман сӧӧктӱ Ульяна Юрьевна, чыккан-öскöн jери — Оҥдой аймактыҥ Талду jурты. Эмдиги öйдö Кÿÿниҥ орто ÿредÿлÿ школында алтай тилдиҥ ÿредÿчизи. Билебисте ÿч бала: эки кыс ла бир уул.
— Эмдиги öйдö jиит улус jакшы jадын-jÿрÿм, jаан jалду иш бедиреп, башка-башка талаларга баргылап туру. Слер — Алтайарды, эне-адагарды, билегерди чачпай, чыккан-öскöн jерерде тузалу болорго амадаган jииттердиҥ бирÿзи. Бу ишке канай келгенеер?
— Эйе, мен ÿредÿни божодоло, тöрöл jурттымда ла иштегем. Jурт jердиҥ jадын-jÿрÿмин, кÿч сурактарын jакшы билерим. Бу ишке бойымныҥ кÿÿнимле келгем. Тöрöл jуртыма, албатыма тузалу болорго, талдаштарга баргам.
— Öткöн талдаштарда албаты-jон такып ла слерге бойыныҥ jадын-jÿрумин бÿдÿмjилеп, башчыга кöстöп алды. Байла, алдынд аиштеген jылдар jедимдерлÿ, jерлештерерге тузалу болгон?
— Баштапкы бешjылдыкта иштеерге сӱреен кÿч болгон. Быйанымды Виктор Кызылович Тенгерековко айдып турум. Бу öрöкöн — узак jылдарга Кÿÿдеги jурт советтиҥ председатели болуп иштеген, ченемелдÿ, тоомjылу кижи.
Jе ондый да болзо, кöп-кöп иштер бÿткен. Эмдиги jасактардыҥ некелтериле болзо, ишти бÿдÿреле, тургуза ла фотоотчет табыштырар керек:
2018-2019 jылда öрт öчÿретен бöлÿк ачылган, бир кижиге иш берилген;
2019 jылда сууалгыш тудулган, öрт öчÿрерге, Кÿÿ ле Эjекаан jуртардыҥ сууларыныҥ коолын элбеткен иш эдилген;
2020 jылда јеҥ јастанган jуучылдардыҥ (Б. И. Ардиматов, В. В. Бокчуков) кереестери эземи jазалган;
Эjекаан jуртта сотовый колбу эдилген;
Бу ла јылдыҥ кичÿ изÿ айдыныҥ алтынчы кÿнинде Кÿÿниҥ сÿрлÿ стеллазы ачылган. Авторы — Сергей Иванович Спинко, акча-манатты јербойыныҥ эл-јоны jууган.
2021-2022 jылдарда Эjекааныҥ клубында орныктыру иш öткÿрилген, эл-jонды ичер суула jеткилдеер иштер эдилген: Эjекаанда – эки, Ороктойдо — бир, Кÿÿде — бир;
ӱч јерде болчомдордыҥ ойнойтон jерин тутканыс;
тöрт сööксалгыш чеденделген; эки јуртта оромдордыҥ jарыткыштары эдилген (Эjекаан, Кÿÿ).
Јаан изÿ айдыҥ экинчи кÿнинде Кÿÿ jурттыҥ 410 ло Кÿÿниҥ школыныҥ 95 jылдыгын темдектегенис, кÿÿк айда jуучылдарыска учурлап, «Мактыҥ Аллеязы» деп паркта öзÿмдер отургысканыс.
2023 jылда Кÿÿ, Ороктой, Эjекаан jурттардыҥ оромдорында jарыткыштар öткÿрилген.
Бу эдилген иштер аймактыҥ администрацияныҥ, аймактыҥ ла jурттардыҥ депутарыныҥ болужыла эдилген. Кажы ла кÿн jÿрÿм биске кандый-кандый ченелте тургузып jат. Канча кире арга-кÿчис барын тузаланып, албатыныҥ jадын-jÿрÿминиҥ сурактарын шӱӱйдис.
Jаан быйанымды jерлештериме айдадым: jуртардыҥ курч сурактарын эдерге, байрамдарда ИП В.Л. Яныканов, ИП В.Ю. Ардиматов, ИП Л.В. Ковязина, ИП Р.В. Булгаков, ООО «Эдиган» (jааны — В.А. Майманаков) jаантайын болужын jетиргилейт.
СВО башталганынаҥ ала албаты-jон бирлик кÿÿн-санаала jуучылдарыска болуш јетирет: акчала, курсак-тамакла, госпитальдарга jылу кийимдер кöктöгилейт, носоктор, маскировочный сеткалар тÿÿгилейт. Мындый албатыны кем де jеҥип болбос, јеҥÿ бистиҥ болор!
— Калык-jонло иштейтени — jарамыкту, ол ло ок öйдö коркышту каруулу иш, кезикте тутакту да, кÿч те болот. Кÿÿ jурт jеезеде бÿгÿнги кÿнде кандый сурак эҥ ле курч, öҥзÿре туруп jат?
— Эҥ ле кÿч сурак — ол бистиҥ jеезениҥ jолдорын ла јурттарды электроотло jеткилдеери. Канча jылдардыҥ туркунына электроныҥ столмолоры ла эмиктери элентизи jедип калган. Бистиҥ jер салкынду, оныҥ учун кезик öйгö свет jок то отурарга келижет. Јеезениҥ jолдорын орныктыратан ишке аймак jылдыҥ ла акча-манат чыгарат, је ол jÿк ле jол тÿзедер иштерге jедет. Асфальт саларга кöп акча керек. Бу суракты бистин бойыстыҥ кÿчисле эдип алар арга jок. Чамал аймактын прокуратуразы электроотло jеткилдер суракты аjаруга алып, «Электросеть» биригӱге некелте тургускан: эскизи jедип калган столмлорды ла эмиктерди солызын, јурттарды электроотло jазап jеткилдезин деп. Бу некелтени олор качан бӱдӱрерин ӧй кöргÿзер.
— Jаҥы (Улуу) јылда jерлештерерге кандый кÿÿнземелдер айдараар?
— Бастыра албатыны Jаҥы jылла уткып турум. Алкы бойыгар су-кадык jÿрÿгер, айыл-jуртыгар амыр-энчÿ турзын!
Эрмек-куучынды
С.М. Майманакова ӧткӱрген
