Алтайыстыҥ кажы ла аймагында кӧп суулар, аржандар,кӧлдӧр бар. Озодо улус олор ончозы ээлӱ деп айдыжатан.Јердиҥ ӱстинде СУУ- ол ончо тынду да, тын јок то немелердиҥ тыны, ӧрӧ ӧзӧр јӱрӱми, јолы деп сананадым. Онын учун бис, алтай улус, озодоҥ бери Алтайысты байлап, тууларыстаҥ,сууларыстаҥ, јалаҥ-ӧзӧктӧристеҥ, ажу-боочыларыстаҥ, кобы-јиктеристеҥ, олордыҥ ээлеринеҥ алкыш-быйан сурап јӱредис.
Аржан – эмду-томду, байлу, тынду, ээлӱ «талай».
Кутук – кижиге кӧрӱнбес,ару, агару, ээлӱ, тынду «талай». Кутук – тын,кӱч, ийде деп сӧстӧҥ будет. Бу суу јердеҥ чыгып, бойыныҥ сызылганын арутайт.Теҥериле тудуш кутту. Кут – аура, ару куттыҥсуузы. Кара (ҥ)-јалаҥ јерде, ортолыкта, сас јердеҥ де сызылып чыгар.
Тоҥмок кара сууныҥ ла агын сууныҥ бажын ла чыгып јаткан јерин кечире баспас, алтабас. чечек-ӧлӧҥин ӱспес, тепсебес, агынын кечпес, сӱрее-чӧп чачпас, јанына кир-тӧр чачар кайырчактар тургуспас. Сууныҥ бажында да, будына да туалет тутпас: оныҥ кир-торы ажынып, чаазындары, пластик каптар суу јаар учуп, аржан сууларды быјарсыдат.Тоҥмок суунаҥ ичип, оныла јунунып алзаҥ, сӱреен јеҥилле сергек болорыҥ. Тоҥмок суу ару, кујур да јок, амтаны тату. Кара суу база тынду. Кыжыла оныҥ шулу курттары, јӱзер коҥыстары јӱскӱлеп, јылгылапјӱрер. Тоҥмок суулар Аржан-кутуктардыҥ кичӱ карындажы эмтир. Аржан суулар канча кире табылып чыгар, ончоло кире тоҥмок кара суулар кӧптӧӧр дежер.
Алтайыстыҥ сууларыныҥ бӱдӱмдери башка-башка: агын, учар, айаҥ кӧлдӧрдиҥ, айаҥ туулардыҥ, јер кӧлдӧрдиҥ, кайыр туулардыҥ јылган суулары (јылыжып тӱжер), кутук, кожоо,кӧлмӧк, сас, тӱӱнти, тӱшкӱн, кујурлу,чайык (јайык), киргин,токтоду,коштойагындар (параллелльно), јералдынаҥ (подземные), мӧҥкӱ арка-ӧзӧктӧрдиҥ, ташсуулар(таштаҥсызылыпчыгар), тоҥмок, кара, јерсуу, туйук-кутук, аржан-кутук суулар.Алтайдыҥсуулары – ончозы байлу.
Туйуксуу–бажы-учын кӧргӱспес, јажына берер, тирӱ эмтир. Кӧрӱнерле кижиге кӧрӱнер. Аржан сууныҥ аказы деер.Туйук аржан сууны кам,јарлык тӧстӱ улус алар эмтир. Аржан суу ак сӱт ошкош ӧҥдӱ болор. Ол јердиҥ алдынаҥ «фонтан» чылап,адылып чыгар, јаан эмес,чыгара акпас, олло чыккан јерде бололо, ойто араайынаҥ шиҥе берер эмтир. Бу суу божоп јаткан кижини эмдеер болтыр.
Кижи јӱректеҥ оору болзо, эртен тура 5-6 часта туруп, јаантайын сууныҥ јарадыла базып, тереҥ тынып, оныла куучындажып, шулуртын угуп турзаҥ, оору-јобол тура јӱре берер.Айыл-јуртка артыктап суу тажыпалган болзоор, качан да кӧпсинбегер, тӧкпӧгӧр. Керек тушта јок то болуп калар. Суу ла солоҥыныҥ тудуш учуры база јилбилу.Јай ӧйинде балдар эжинип баргылайт. Качан солоҥы сууга тӱжӱп, сууныҥ ээзиле куучындашкан тушта, сууга барбас, солоҥыны тударга албаданбас, эжиништи токтодып ийер. Оноҥ ӧскӧ кижи эки тыҥ ээге туштаар, каразы тудар деп, карган энем Абыјык (бай ады), немее билер, кӧрӧр, сезер кижи болгон, ады-јолы Куйкаш Сандыкова айдатан. Эҥир киргенде, оныҥ кызылында сууга барбас, јунун бас, кечпес-сууныҥ каразытудар. Арга јокто сууга барарга келишсе,сууныҥ јарадына айдынып, таш ол эмезе кумакты ууштап алала салар, ол эмезе суузын сузуп, ойто кайра сууга јарымнаҥ уруп ийер.
Эмдиги ӧйдӧ кӧп саба аржан суулар јажытту дежет. Нениҥ учун кезик улус јаҥы чыккан аржандарды айтпай турган дезе, бистиҥ улус аржандардыҥ ээжилерин кыйалта јоктоҥ бӱдӱрбей јат. Олорды кирледип, бортытканынаҥ улам олор јажытту. Аржан сууга барза, Алтайын кӧдӱрип, Алтайынаҥ суранар керек.
Аржанга барып јатса…
- Аржан сууга балдарын ада кижи-айылдыҥ ээзи, эр кижи апарар. Ада, ака, таай јокболзо, јестези де апарар. Бу эр улус айылду-јуртту болор учурлу.Олор бир айга бай тудар, ачу ашла урушпас. Арутанып алар: аластадар, јундыртар. Ада кижи алкышчы-ӱрӱсчи кижиле јолыгып, озолындыра куучындажып, кожо апаратан улусты јӧптӧп,качан баратанын,нении эдетенин, алатанын куучындажып, белетенер.
- Айылын арутап, арчындап аластап алар.Суу келзе, ару болзын. Јайыгы бар болзо, ого мӱргӱп, айылдын ээзидеп баштанып, јаан јол-јорыкка атанып, Алтайыстын аржанына (јердинадынадап) барып, оору-јоболды эмдеп,алкыш-быйан сурап, барып јаткан деп айдынар.Амадаган јол-јорыгы ачык болзын деп, Ак Јайыгынан суранар, јыртып алган 1-кы кыйраны јайыгына артыргызып буулаар эмтир.
- Арчынды амадап, озолындыра белетеп алар. Бир кижиге 2 сап арчын. Баштаар-билер-угар кижи 4 сап алар эмтир.
- Кыйраны эштеп јыртар, учына јетире јыртпас, једер јерге јетсе, јыртар эмтир. Кыйранын узуны 80 см. кире, эмди ӧйдӧ садуда 1м. садат. Јалбагы эки ӧлӱ (эки сабардын кеми). Кыйраны узуныла јыртар, томыра јыртпас. Аркактарын јыртып салар. Кирлӱ, эски, чоокыр бӧстӧр, ленталар јарабас. Аттын јалы сӱреен јарамыкту.
- Беениҥ, койдыҥ, уйдыҥ сӱдин аларга јарар. Тажуур бар болзо, сӱтти уруп, узуны 50-60 см. кире кыйрала кыйралаар. Аржан сууга канча кире кижи барар, ончо кире тажуур сӱт апарар. Бала барып јатса, ада-эненин ӱлӱзине кирер. Јелимге (полторашкага) кыйра буулабас.
- Аржан суу такыр курсактар: курут, быштак, талкаг, сарју, теертпек, боорсок, чокчок јазапалар. Бу аш-курсакты амзабас, јемтиктебес.
- Быштактаҥ Ӱч-Сӱмер туу, ай, кӱн, айыл-јурт, чакы, ат, куш, койлор, аҥныҥ сӱрин јонып алар. Јол-јорык ыраак болзо, аржан сууныҥј ерине барып, табыланып, канча канча кижи барар, ончозы бу каруулу керекти ӱлежип јазаар дежет.
- Барып јатса, јолой јаан ажуларга кыйра буулар, јолдыҥ ажузына белетелген курсактардаҥ салар. Агаш-тажын кыймыктатпас, чечек-ӧлӧҥин тепсебес, ӱспес, отурза јер тайанбас.
- Бойыла кожо агаш калбак, айак, суску, аш-курсак саларга ширдек шидеп алар, јакшы. (Ширдек кийистеҥ). Ширдекте Алтайыстыҥ чаҥкыр теҥеризи, Айы, Кӱни, јылдыстары, Ӱч-Сӱмер, агаш-тажы, айыл-јурт, чакы, ат, мал, аҥ-куш јуралып кӧктӧлӧр.
- Аржан сууга једип барала, улустаҥ башкаланып, бош, улус јок јер бедиреп баспас, сууныҥ бажын ундыбагар. Ондоло јаткан, конгон улусла кожо,олордыҥ јанында одуланып, јерин јазап, 3 конор.
- Саҥды аржан сууныҥ ортозы јаар, кӱнчыгышка удура салар. Экелген аш-курсакты ширдекке,арчындарды ак бӧскӧ баштарын кӱнчыгыш јаар баштандырып салар.
- Јарлыкчы-алкышчы кыйра буулар (кыйра буулар агаш јок болзо,казык кондырып буулар). Айдынар, алкыш сураар.
- Балдарын баштап келген эр кижи барып кыйра буулап, айдынат. Кыйраны буулап, кӱӱн-санаазы бӱтсин деп амадаар.
- От-очоктыҥ јанында алкышчы эр кижи эш арчынды оттыҥ бажына салып (ончо улус чачпас), алканып кӱйдӱрер. Оттыҥ јанында ак бӧстиҥ ӱстинде арчындар јадат (ӱй улус чӧгӧдӧп, он јанында, эр улус байдастанып, сол јанында отургылаар). Алкышты угуп, бойлорыныҥ ичинде сананып айдынып, чачтарын сыймаар. Алкышчы арчынла оттыҥ оҥ јанынаҥ баштайла, кӱнаайынча айландырып, алкыш айдар.
- Аржан-кутуктыҥ ээзине ак сӱт уруп амзадып айдынар (ончо улустын экелген сӱдинеҥ алкышчы бойыныҥ тажуурына толо уруп алар, оноҥ ӱрӱстезе, агаш айакка уруп, калбакла ӱрӱстеер). Сӱтти от јаар 4-6 катап ӱрӱс эдер. От-очоктыҥ ӱстине кӱнайастай эбирип,Алтайдыҥ тӧрт талазына сӱтле эштеп ӱрӱстеер. Алкыштаар.
16.Тажуурда сӱт божогончоло ӱрӱстеер.Бу ла тушта јарлык кижиге болужып,баштап келген эр кижи отты баш курсактарла кӱндӱлеер (талканды кӱнаайынча сееп, сарјуны, теертпекти, боорсокты, быштактаҥ эткен сомдорды айакка салганын отко салар).
- Оноҥ ончозы кыйралу агашка, саҥга ӱч катап мӱргӱп, аржан суула јакшылажар,адын адап, сӧӧгин айдып, экелген балдарыныҥ адын адап, келген керегин айдар.
Аржаннаҥ ӱч катап ичер, 3 катап јунунар:
а) эртен тура 10 саатта 3 катап ичер;
б) тӱште 2 саатта 3 катап ичер,јунунар;
в) тӱште 4 саатта 3 катап ичер,јунунар (онойдо 1 кӱнде аржанга 9 катап кирер).
С.М. Майманакова
Зинаида Атарованыҥ «Алтайыстын суулары – байлу энчилерис» деп бичимели тузаланган.
