Айылчыныҥ тудунатан кылык- jаҥжыгулары:
Алтай кижиниҥ айылы jаҥыс ла jадатан jери эмес, ол онойдо ок мÿргÿйтен öргööзи (храм) болор. Нениҥ учун дезе алтай кижиниҥ айылында олорло кожо агару кудайлар jуртайт — ол От-Эне, jайыктар тургузылар.
Jайык-тургузы — ол агару Алтай-Кудайдыҥ кижиниҥ айылында отурган ÿлÿзи. Олор айыл-jуртты корулап ла кичееп, ару кеминде тудып, кара-бороны jууктатпайт. Jайыктар-тургузылар Алтай-Кудайдыҥ ÿч талазынаҥ камаанду, оныҥ учун олор бойлорыныҥ бÿдÿмдериле, учурыла башка-башка болгылайт.
- Андый болордо, кандый ла кижининҥ айылына кирип барала, улус jок то болзо, jакшылажатан jаҥду ла учурлу. Jайыктар-тургузылар бар болзо, эрлер бажыныҥ тöбöзинеҥ ала jÿзÿн ле ээгин уужай тудуп, эпшилер тулуҥдарын сыймап мÿргÿп, jакшылажатан jаҥду ла учурлу. Айылдыҥ кудайлары солун кижини кöрÿп, шиҥжилеп, кемjигилеп турганын ундыбай, «Мен мындый-мындый кижи эдим, соомындый эди, jаткан jерим…» деп айдынып отуратан jаҥду ла учурлу.
- Кирген айылдыҥ бозогозын алтап ажатан jаҥду ла учурлу, нениҥ учун дезе бозогоны кечире айыл ээзиниҥ ада-öбöкöзиниҥ jеринеҥ келген «карыш тöстöр-корычылдар» jадып jат.
Алтай улус ада-öбöкöни байлаган учун, айылдыҥ алтын бозогозына базарга jарабас, ол текши албатыга табу.
Ого jаҥыс ла 1-3 jашту балдарга отурарга, базала алтаарга jараар, нениҥ учун дезе олор корылчык jаандардыҥ бел-арказын томдоп, сергитлегилейт.
- Айылга киреле, эжиктиҥ jанына турбас, нениҥ учун дезе айылдыҥ иргези кул, jалчы кижиниҥ jери болор.
- Айылга киреле, тöр бажына чыгара jÿгÿреле отурбас, нениҥ учун дезе айылдыҥ тöр бажы — ол ару ла агару байлу jер, ого отургызарын ла отургуспазын jаҥыс ла айылдыҥ ээлери jарадатан jаҥду ла учурлу.
- Тöр бажына отургыстырган кижи тоомjызын бийик тудар, «айылчы болгонын ундыйла, тöр бажын ойо отурбас» jаҥду ла учурлу.
- Кижиниҥ айылына кол куру кирбес jаҥду ла учурлу. Оныҥ учун От энени кÿндÿлейтен курут, быштак, сарjу, боорсок, сÿт, араjан, талкан, чай-курсактардыҥ бир-бирÿзин де болзо, тудунып алатан jаҥду ла учурлу. Куру кирбеске, эжикте jаткан тапкайдаҥ, одын-будактаҥ тудунала, от-очокко — От энеге салатан jаҥду ла учурлу. нениҥ учун дезе, Алтай jаҥда билениҥ кудайы От-эне — Умай-эне байлу, ол бистиҥ ада-öбöкöстиҥ кöгÿс- байлыгын öҥ туткан, ол бистерди, эмдиги ÿйени, кöдÿрер ле корылаар. Оноҥ меҥдей-шиҥдей келгениниҥ шылтагын айылдыҥ ээлерине чыгара айдып, «база бирде белетенеле келерим» дейтен jаҥду. Ненин учун дезе кижи тил-эрмек ажыра jастыразын, эби-jок айалганы тÿзедерге келер jолын эптейтен jаҥду ла учурлу.
Кол куру киргени — ол айыл-jуртты jемирип, ондо jуртаган улустарды кыратаныҥ темдеги болор.
З.Т. Тырысова
(Учы келер номерде)
