Сары Бӱр – jебрен байрамыс

Эбиреде кеен чӧӧрчӧк —

Кӱс келди Алтайга.

Кӱнниҥ кӧзи ару чок

Алтын чачты тууларга!

Ар-бӱткенди алтындап,

Алтайыска кӱс келди.

Сыгын ӱнин тыҥдаалап,

Кеткин куштар jепсенди.

Алдынаҥ бери алтай калыктыҥ  чӱм-jаҥы Ар-бӱткениле тудуш болгон, оноҥ улам Чага-Байрам, Jажыл Бӱр, Сары Бӱр деп байрамдар   эмдиги ӧйдӧ   ойто орныктырылып, бала-барказына бу байрамдардын учурын кӧдӱрип jат.

Чага Байрам кыш ӧйинде, кочкор айда,  ӧткӱрилет. Jаны jылды уткып, Алтай Кудайынаҥ быйан сурап, мӱргӱӱл ӧткӱрет. Алтай калык бу байрамды Азияныҥ албатызыла кожо бир  ӧйдӧ   ӧткӱрип jат.

Экинчи учуры jаан байрам — Jажыл Бӱр. Ар-бӱткен уйкунаҥ ойгонып, Jер-телекейге jас келет, jылула кожо бастыра тындуныҥ

jаҥы   ӧзӱми келет. Ар-бӱткенди алкап, быйан-болуш сурап, мӱргӱӱл   ӧткӱрет. Мӱргӱӱлдиҥ эжилери бой-бойына тӱҥейлеш.

Чамал. Jажыл Бӱр. Кандык айдыҥ 4-чи кӱни, 2014 j.

Ӱлӱрген айда  алтай калык јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери јаҥдап база бир сӱӱгенле јаҥжыккан Сары Бӱр байрамын ӧткӱрип jат, нениҥ учун дезе , бу кӱнде тӱштиҥ узуны ла тӱнниҥ узуны тендежет. Албаты, тагылдарга чыгып мӱргӱӱл ӧткӱрет. Кажы ла кижи айыл-јуртында от-очогына бажырып, белетеп алган аш –курсакла кӱндӱлеп ϳат. Тагылга чыгып тажын салып, јаламазын буулар. Онон дезе тагылга от камызылган кийнинде, алкышчы кижи тепшиниҥ ажын салып, сӱтти ӱрӱстеп, алканып, Сары Бӱрдиҥбайрамын баштап jат.

Сары Бӱрдиҥ мӱргӱӱлинде сары кӱсти мактап, Алтайын алкап келетен кышты эзен-амыр чыгарына, ак быйанду малыбыс, азыраган балдарыс оору-jоболго, коомойго табарбазын, Алтай jерис калык-jонысты койнына сыгындырып, колтыгына койдонып, эзен-амыр турзын деп, јуулган улус алкыш сурайт. Саҥныҥ ончо туружаачылары алканган кийнинде, кӱреелей туруп, тагылды эбиреде «Куруй, куруй, куруй» деп айдынып, мӱргӱп базып jат.

Байлу-чӱмдӱ  Сары бӱр-

Байлык кӱстиҥ байрамы.

Эмди Алтай амыраар,-

Ээчий кышка алтамы.

Сары бӱрде алкышту сӧстӧр айдылат, эл-jон Алтайын кӧдӱрет, нениҥ учун дезе мал тойынган, малдын кыжыла jиир курсагы белетелген, аш согулган. Ол ӧйдӧ туружаачылар jаҥар кожоҥдор учурлайт:

Сары- кӱреҥ торколо

Ар-бӱткенис кийинди.

Jараш кӱски кийимле

Кыска ӧйгӧ чӱмденди.

Мызылдап аккан сууларлу

Байлу-чӱмдӱ Алтайым,

Эл-jоныма алкыш бер,

Элен-чакка jӱрӱм бер.

Алтай калыктын мӱргӱӱл ӧткӱрип турган тагылда jарабас деп эжилер бар: мӱргӱӱлде тыҥ табыштанбас, билезинд ачу-короом болгон кижи келбес, jылама (кыйра) буулабас. Ол jер ару тымык болор учурлу, нениҥ учун дезе, От-Эне, jалама, алкыштар ажыра мӱргӱӱлге келген кижи Алтай Ээзине баштанып суранып jат: калыгына, билезине, бала-барказына, мал-ажына амыр-энчу кӱӱнзеп.

Чамал аймакта,  мӱргӱӱлдиҥ эжилери аайынча канай ӧткӱретенин, jажы jаан эр улус баштап ӧткӱрген: Чага Байрамныҥ мӱргӱӱлин Иван Егорович Янкинов, Александр Киндишевич Бардин, Карыш Улдапович Кергилов 1994-2008 jылдарда ӧткӱрген. 2013 jылдан ала, неме билер кижи Василий Иванович Яндыков, Барантал деп ӧзӧкти кӧрӱп jарадып тагыл тургускан, онон бери аймак башчы Карыш Улдапович Кергиловло кожо байрамдардыҥ мӱргӱлин баштап ӧткӱргилейт. Олордыҥ болушчылары келиндер: Т.П. Бардина, М.Н. Яндыкова, Л.К. Мекешева, С.М. Майманакова, Д.Н. Меткечекова, оноҥдо ӧскӧлӧри.

Бу бичимелде курч  сурак  керегинде айдайым. Ол тагылды шокчылдардаҥ корулап алар керек, не дезе, канча катап шокчылдар мӱргӱӱлдиҥ jерин быjартадып, тепсеп, сындырып jат. Аймак администрацияга , культура бӧлӱгине канча катап бу ору суракты кӧдӱрдис: чедендер, jаан калга-эжик тургузар керек, ол jерди быжулар керек. Амырап турган улус ол jерге тегин кирбезин. Ойто ло аймак администрацияныҥ,  культура бӧлӱктиҥ jаандарына баштанып jадыс, бу суракты тӱргендеп кӧрзин деп.

Ак малыгар тыш турзын,

Ары-бери чубашпазын.

Азыраган балдараар эзен jӱрзин,

Алтай тилин ундыбазын.

Алкы бойыгар аргалу болыгар,

Алтайыгарда амыр jуртагар.

Албаты-jоныгарга тузалу болугар.

Калык ортодо тоомjыгар бийиктезин.

Алтайыстан алкышту,

Кудайыстан курчулу jӱригер.

Чоо, чоок Кайракан!

С.М. Майманакова